نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی
نویسندگان
1 هیئت علمی دانشگاه خوارزمی
2 گروه جغرافیای سیاسی دانشگاه خوارزمی، تهران. ایران.
3 گروه جغرافیای سیاسی، دانشکده جغرافیا، دانشگاه خوارزمی، تهران. ایران.
چکیده
امنیت، ثبات، توسعه و رفاه در دستور کار همه نظام‌های سیاسی است که با منابع آب در دسترس پیوندی مستقیم، همافزا و فزایندهای یافتهاند. از این‌رو، تامین آب کارویژه حاکمیتی است. طی یک سده گذشته، دسترسی واحدهای سیاسی- فضایی و جوامع، به منابع محدود آب شیرین درگیر تنگناهای بنیادی فراوانی شده است. حوضه آبریز زاینده رود طی دهه‌های اخیر درگیر یک رشته مسائل با خاستگاه درون و برون حوضه‌ای شده است که به خشکیدن بخش اعظم آن انجامیده و به همان نسبت نیز امنیت و توسعه جوامع ساکن را متاثر کرده است. مقاله حاضر که ماهیتی کاربردی دارد به تبیین بازتاب بحران آب بر سناریوهای هیدروپلیتیک محورِ فرارویِ حوضه آبریز زاینده رود پرداخته است. روش‌شناسی حاکم بر پژوهش توصیفی-تحلیلی است. داده‌های مورد نیاز پژوهش با روش کتابخانهای و میدانی( مصاحبه- پرسشنامه) گردآوری و با بهرهگیری از نرمافزارهای Micmac،Scenario Wizard و مدل آنتروپی شانون بررسی شده است. نتایج پژوهش نشان داد که از 31 وضعیت احتمالی پیونددار با هفت سناریو با سازگاری قوی و محتمل، وضعیتهایی که سناریوهای هیدروپلیتیک محور فراروی حوضه آبریز زاینده رود را بحرانی بیان میکنند، بیشترین وضعیتهای احتمالی ممکن را در بر میگیرند. بنابراین، تاثیر بحران آب بر وضعیت هیدروپلیتیک محور فراروی حوضه آبریز زاینده رود بحرانی نمود یافت و راهکار مدیریت بهینه منابع آب در سطح ملی و متناسب با آن در سطح حوضه آبریز زاینده رود، مناسب‌ترین راهکار برای جلوگیری از رخداد وضعیت بحرانی حوضه آبریز زاینده رود شناخته شد.
تازه های تحقیق
طی چند دهه گذشته بحران فزاینده منابع آب در حوضه آبریز زاینده رود، تنش‌هایی در حوزه‌های اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، زیست محیطی و حتی صنعتی را پدید آورده که از یک سو امنیت، ثبات و رفاه ساکنان آن را متأثر کرده و از سوی دیگر زیست شهروندان، بقا و امنیت ملی کشور را دچار مخاطره کرده است. این مسئله تا به امروز پیامدهای ویرانگری در سطح محلی و ملی به بار آورده است. در بسیاری از مناطق این حوضه مسئله تأمین آب به ابرچالش مبدل شده و در قالب شکنندگی محیط زیست و نابودی زیست بوم‌ها نمود یافته است. در این باره، حوضه آبریز زاینده رود به واسطه عملکرد انسانی و دگرش اقلیم، وضعیت نگرانکنندهای یافته است. بهگونهای که بازتاب دگرگونی‌های زیست محیطی آن با نگرش به گستره و ژرفای آن، آینده پر دغدغه‌ای فراروی مردم و کارگزاران این حوضه گشوده است. بر بنیاد چنین ویژگی‌ها و شناسه‌هایی، تدوین سناریوهای فراروی هیدروپلیتیک حوضه آبریز زایند رود گریزناپذیر است. نتایج پژوهش نشان داد، احتمال رخداد وضعیت بحرانی بیش‌تر از دیگر رویدادهای ممکن است. بهگونهای که 3/53 درصد از وضعیتهای حاکم بر صفحه سناریو در وضعیت بحرانی قرار دارند. مسئله مهم در تدوین سناریوهای پیشِ رو بحران آب در حوضه آبریز زاینده رود آن است که دست اندرکاران حاضر در عرصه(تأثیرگذار) بتوانند برای محتمل‌ترین سناریوی ممکن راهکار مناسب به دست دهند. بنابراین، با نگرش به وضعیت هیدروپلیتیک محور فراروی حوضه آبریز زاینده رود، مناسب‌ترین راهکار از دیدگاه خبرگان، مدیریت بهینه منابع آب در سطح ملی و متناسب با آن در سطح حوضه آبریز زاینده رود شناسایی شد که باید برای جلوگیری از رخداد وضعیت بحرانی حال حاضر در این حوضه، در کانون توجه قلمروداران و کارگزاران در مقیاس ملی و محلی قرار گیرد. نیاز به یاداوری است که یافته‌های پژوهش پیش‌رو میتواند برای آگاهیبخشی و برنامه‌ریزی آینده توسط سازمان‌ها و کارگزاران دستاندرکار مورد بهره برداری قرار گیرد. در ادامه پیشنهادات کاربردی و پژوهشی در راستای هدف پژوهش ارائه گردیده است.
پیشنهادات کاربردی
- برنامه‌ریزی و سرمایه‌گذاری برای تصفیه فاضلاب‌ها و بازچرخانی پساب.
- بهینهسازی استفاده از منابع آب با بهکارگیری فنون مدیریت منابع آب، بهره‌برداری بهینه و هوشمندانه منابع آب در بخش کشاورزی.
- افزایش سیستم‌های نوین آبیاری و آبرسانی و به روز رسانی این سیستم‌ها.
- هدایت صنایع آب‌بر به مناطق پر آب.
- آموزش شهروندان از طریق رسانه‌ها و سیستم‌های آموزش همگانی برای مدیریت مصرف آب خانگی.
- اجرای برنامه‌های کنترل و مدیریت منابع آب شامل نظارت بر برداشت غیرقانونی آب.
- اجرای برنامه‌های گردآوری و بازچرخانی آب فاضلاب.
- شیرین کردن آب دریای عمان و انتقال آن به حوضه آبریز زاینده رود.
پیشنهادات پژوهشی
- انجام مطالعات پیرامون منابع تامین آب حوضه آبریز زاینده رود.
- انجام پژوهش به منظور بررسی تاثیر مدیریت منابع آب حوضه آبریز زاینده رود بر کاهش بحران آب در این حوضه.
- بررسی نقش رسانه‌ها در آموزش همگانی برای مصرف بهینه منابع آب.
برگزاری جلسات هم‌اندیشی با اساتید، پژوهشگران و فعالان بخش محیط زیست.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
The reflection of the water crisis on the hydropolitical scenarios of the Zayandeh Rood watershed
نویسندگان [English]
- mohammad yousefi shatoori 2
- Zakeyeh Aftabi 3
1
2 Department of Political Geography, Khwarazmi University, Tehran. Iran.
3 Department of Political Geography, Khwarazmi University, Tehran. Iran.
چکیده [English]
Security, stability, development and health are on the agenda of all political systems, which have found a close, complementary and increasing relationship with water resources. Therefore, water supply is a special function of the government. Over the past century, the access of political-spatial units and communities to limited sources of fresh water has been involved in many fundamental bottlenecks. In recent decades, Zayandeh Rood watershed has been involved in a series of problems with origins inside and outside the basin, which has resulted in the drying up of most of it, and has affected the security and development of the resident communities in the same proportion. The current article, which is useful, has explained the reflection of the water crisis on the hydropolitical scenarios of the Zayandeh Rood catchment area. The methodology governing descriptive-analytical research. The data required for the research has been collected by library and field method (interview-questionnaire) and analyzed using Micmac, Scenario Wizard and Shannon's entropy model software. The results of the research showed that out of 31 possible situations connected with seven scenarios with strong and likely compatibility, the situations that describe the hydropolitical scenarios of the Zayandeh Rood watershed as critical, which include the possible possible situations. . Therefore, the water crisis had a critical effect on the hydropolitical situation of the area upstream of the Zayandeh Rood catchment area, and the optimal management of water resources at the national level and in accordance with it at the level of the Zayandeh Rood catchment area became the most appropriate solution to prevent the occurrence of a critical situation in the Zayandeh Rood catchment area.
کلیدواژه‌ها [English]
- hydropolitics
- Zayandeh Rood watershed
- water crisis
- critical situation
- optimal management of water resources
امنیت، ثبات، توسعه و رفاه در دستور کار همه نظام‌های سیاسی است که با منابع آب در دسترس، پیوندی مستقیم، همافزا و فزایندهای یافتهاند. از این‌رو، تامین آب کارویژه حاکمیتی است. طی یک سده گذشته، دسترسی واحدهای سیاسی- فضایی و جوامع، به منابع محدود آب شیرین درگیر تنگناهای بنیادی فراوانی شده است. حوضه آبریز زاینده رود طی دهه‌های اخیر درگیر یک رشته مسائل با خاستگاه درون و برون حوضه‌ای شده است که به خشکیدن بخش اعظم آن انجامیده و به همان نسبت نیز امنیت و توسعه جوامع ساکن را متاثر کرده است. مقاله حاضر که ماهیتی کاربردی دارد به تبیین اثرات بحران آب بر تدوین سناریوهای هیدروپلیتیک محورِ فرارویِ حوضه آبریز زاینده رود پرداخته است. روش حاکم بر پژوهش توصیفی-تحلیلی است. داده‌های مورد نیاز پژوهش با روش کتابخانهای و میدانی( مصاحبه- پرسشنامه) گردآوری و با بهرهگیری از نرمافزارهای Micmac،Scenario Wizard و مدل آنتروپی شانون بررسی شده است. نتایج پژوهش نشان داد که از 31 وضعیت احتمالی پیونددار با هفت سناریو با سازگاری قوی و محتمل، وضعیتهایی که سناریوهای هیدروپلیتیک محور فراروی حوضه آبریز زاینده رود را بحرانی بیان میکنند، بیشترین وضعیتهای احتمالی ممکن را در بر میگیرند. بنابراین، تاثیر بحران آب بر وضعیت هیدروپلیتیک محور فراروی حوضه آبریز زاینده رود بحرانی نمود یافت و راهکار مدیریت بهینه منابع آب در سطح ملی و متناسب با آن در سطح حوضه آبریز زاینده رود، مناسب‌ترین راهکار برای جلوگیری از رخداد وضعیت بحرانی حوضه آبریز زاینده رود شناخته شد.
- اسماعیلی، محمد مهدی.(1399). بحران تأمین آب در حوضه آبریز زاینده رود؛ مسائل سیاسی و اجتماعی و راهکارهایی برای مدیریت آن، فصلنامه مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران، 9(3): 567-585.
- اطاعت جواد؛ صالحیان سعید.(1399). تحلیل منابع و مصارف و ناپایداری منابع آب در حوضه آبریز زاینده رود، مهندسی آبیاری و آب ایران، 10(3): 158- 142.
- آفتابی زکیه؛ کاویانی راد مراد؛ کاردان مقدم حمید. تبیین سناریوهای فراروی مناسبات هیدروپلیتیک رودخانه های مرزی ایران و عراق، مدیریت آب و آبیاری، 13(2): 507- 487.
- پروین زاده محمود؛ ولی زاده رضا؛ حسین زاده دلیر کریم. (1402). واکاوی پیشرانهای کلیدی موثر بر گسترش اسکان غیررسمی با رویکرد آینده پژوهی، نمونه موردی سکونت گاه های غیر رسمی کلانشهر تبریز، 27(8): 26-13.
- داوودی‌دهاقانی ابراهیم؛ عامری محمد‌علی. (1398). پیآمد‌های اجتماعی و امنیتی انتقال آب بین حوضه‌ای(مطالعه موردی: بهشت آباد چهارمحال و بختیاری به زاینده رود اصفهان)، پژوهشنامه جغرافیای انتظامی، 7(25): 51-76.
- ذاکری مهابادی، اسماعیل؛ یزدانی زازرانی، محمدرضا؛ محمدی کنگرانی، حنانه. (1401). بررسی علل بحران در سیاست های آب زاینده رود؛ مطالعه موردی شهرستان های غربی استان اصفهان، فصلنامه سیاستگذاری عمومی، 8(1): 43-59.
- سالمی حمیدرضا و حیدری نادر.(1385). گزارش فنی؛ ارزیابی منابع و مصارف آب در حوضه آبریز زاینده رود، تحقیقات منابع آب ایران، 2(1): 72-76.
- سالمی حمیدرضا؛ موارای راست هـاموند .(1383). سیمای کلی هیدرولوژی حوضه‌آبریز زاینده‌رود، نشریه آب و فاضلاب، دوره 15، شماره 2(مسلسل50)، تابستان: 2-13.
- سهیلی وند لیلا؛ حق پرست، فرزین؛ سلطانی، علیرضا؛ فرامرزی مهسا. (1400). شناسایی و تحلیل پیشران های کلیدی موثر بر تامین مسکن مناسب برای گروه های کم درآمد در شهر تبریز، جغرافیا و برنامه ریزی، 25(78). 242-219.
- صفوی حمید رضا؛ راست قلم مهدی.(1395)، راهکار برون رفت از بحران آب در حوضه آبریز زاینده رود: مدیریت توأمان تأمین و مصرف آب، تحقیقات منابع آب ایران، سال دوازدهم، شماره 4، زمستان: 12-22.
- ضیائی، لطف الله.(1393)، بحران آب در حوضه زاینده رود(مولفه ها و راهکارها)، ماهنامه دانش نما، 230(232): 8-21.
- طالبی صومعه سرایی مهشید؛ ذکایی محمد سعید؛ فاضلی محمد و جمعه پور محمود.(1398). جامعه شناسی یک بحران : آسیب شناسی بحران آب در حوضه آبریز زاینده رود، مطالعات میان رشته‌ای در علوم انسانی، 11(4): 133-165.
- عابدینی، عیسی؛ آقاپور، مهدی. (1401). شناسایی عوامل کلیدی(پیشران ها) شهروندی زیست محیطی( مطالعه موردی: شهروندان تبریز)، جغرافیا و برنامه ریزی، 16(80): 202-185.
- کاویانی راد، مراد؛ صدرانیا، حسن. (1400). هیدروپلیتیک: آینده پژوهی مناسبات هیدروپلیتیک ایران و افغانستان در حوضه آبریز هریررود. تهران: انتشارات پژوهشکده مطالعات راهبردی.
- کاویانی‌راد، مراد؛ ساسان‌پور فرزانه و نصرتی حمیدرضا. (1398). واکاوی مفهوم امنیت آب از منظر جغرافیای سیاسی و ژئوپلیتیک، فصلنامه ژئوپلیتیک، 15(1): 23-59.
- کاویانی‌راد، مراد (1399). هیدروپلیتیک: سویه‌ها و رویکردها. تهران: انتشارات پژوهشکده مطالعات راهبردی.
- کیانی سلمی صدیقه؛ نوری سید هدایت الله و صدرزاده خویی امیر.(1394). پیشبینی وضعیت آبدهی زاینده رود با استفاده از سری زمانی مورد شناسی: شرق جلگه اصفهان، جغرافیا و آمایش شهری-منطقه ای، 5(17): 1-18.
)