نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

• سیده فریا آقایاری ¹
• رسول صمدزاده ²
• محمدتقی معصومی ³

¹ دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه ریزی شهری، واحد اردبیل، دانشگاه آزاد اسلامی، اردبیل، ایران.

² گروه جغراقیا دانشگاه آزاد اسلامی واحد اردبیل، اردبیل، ایران

³ استادیار گروه جغرافیا، واحد اردبیل، دانشگاه آزاد اسلامی، اردبیل، ایران.

چکیده

بسیاری از شهرها در معرض مخاطرات طبیعی ازجمله زمین‌لرزه هستند. یکی از اهداف مهم برنامه‌ریزی شهری کاهش آسیب‌پذیری و تاب آور نمودن شهرها در برابر زمین‌لرزه است و اولین گام برای تحقق این هدف، شناخت و ارزیابی میزان آسیب‌پذیری شهر خلخال در مقابل زمین‌لرزۀ احتمالی است. هدف اصلی این پژوهش سنجش آسیب‌پذیری خطرات زمین‌لرزه با رویکرد تاب‌آوری در شهر خلخال است.

پژوهش حاضر ازلحاظ روش از نوع توصیفی- تحلیلی و ازلحاظ ماهیت جزو پژوهش‌های کاربردی است. در این پژوهش ابتدا از طریق مطالعات کتابخانه‌ای، عوامل مؤثر بر تاب‌آوری شناسایی و پس از تهیه مدل مفهومی تحقیق، پرسشنامه‌ای در راستای رسیدن به هدف موردنظر طراحی گردید. تعیین حجم نمونه آماری آن با استفاده از روش کوکران و روش نمونه‌گیری با استفاده از روش تصادفی ساده انجام شد. برای سنجش تاب‌آوری از بین خانوارهای ساکن در شهر خلخال، تعداد ۳۸۰ نفر از شهروندان و ۱۵ نفر کارشناسان به‌عنوان حجم نمونه تحقیق انتخاب ‌شدند. پس از جمع‌آوری داده‌ها و اطلاعات میدانی در راستای تجزیه‌وتحلیل داده‌ها از نرم‌افزار SPSS و برای ترسیم نقشه‌ها و پهنه‌بندی‌ها در قالب نرم‌افزار ARCGIS استفاده شد.

با توجه به نتیجه خروجی مدل SPSS در قالب نقشه GIS می‌توان بیان نمود که بخش مرکزی شهر خلخال در شرایط تاب‌آوری پایینی قرار دارد و زلزله‌خیز است و در حالت کلی نقاط زیادی از وسعت شهر خلخال در وضعیت تاب‌آوری متوسط و نقاط کمی از شهر در وضعیت تاب‌آوری بسیار نامناسب قرار دارد؛ همچنین با توجه به آزمون پارامتریکتی تک نمونه‌ای نتایج حاصل از پژوهش نشان می‌دهد که در پیاده‌سازی تاب‌آوری شهری، معیارهای اجتماعی، کالبدی، اقتصادی و نهادی به ترتیب در رتبه‌های اول تا چهارم تاب‌آوری شهر خلخال قرارگرفته‌اند و نقش مؤثری بر کارآمدی تاب‌آوری شهری در این شهر دارند.

تازه های تحقیق

زمانی یک شهر به‌طور کامل تاب آور محسوب می‌شود که تمامی مؤلفه‌ها، شاخص‌ها و ابعاد تاب‌آوری در آن شهر در وضعیت بهتر و در حال ارتقاء قرار گیرند و چه‌بسا که ارتقاء ناموزون ابعاد مختلف تاب‌آوری شهری آن‌چنان به تاب‌آوری تمامی شهر و مردمان آن منجر نخواهد شد.

   در پژوهش حاضر با استفاده از شاخص‌های استاندارد، میزان آسیب‌پذیری شهر خلخال تعیین و با در نظر گرفتن نتایج حاصل از روش‌ها و تلفیق آن‌ها با سیستم اطلاعات جغرافیایی، نقشه آسیب‌پذیری شهر ترسیم شد. با نگاهی به شکل 5 که نتیجه خروجی مدل SPSS می­باشد، می­توان بیان نمود که بخش مرکزی شهر خلخال در شرایط تاب­آوری پایینی قرار دارند و زلزله‌خیز است. در حالت کلی با توجه به نقشه بالا نقاط زیادی از وسعت شهر خلخال در وضعیت تاب­آوری متوسط (زردرنگ) و نقاط خیلی کمی از شهر خلخال در وضعیت تاب­آوری بسیار نامناسب (قرمزرنگ) قرار دارد؛ همچنین مشخص گردید که شرایط هسته مرکزی شهر خلخال نامناسب است و در هنگام زمین‌لرزه آمار تلفات جانی و آسیب‌های مالی به همراه خواهد داشت. این محلات منطبق بر بافت فرسوده و قدیمی حاشیه شهر است که در شرایط نامطلوبی قرار دارند و از آسیب‌پذیری جدی برخوردار هستند.

   مطالعه حاضر نشان می‌دهد که میزان تاب‌آوری وضع موجود در شهر خلخال در ابعاد اجتماعی، اقتصادی، نهادی و کالبدی محیطی به‌طور مطلوب ارزیابی نمی‌شود و با تغییر هریک از ابعاد میزان تاب‌آوری خانوارها نیز تغییر می‌یابد.

با استفاده از پرسشنامه در واحد تحلیل داده‌های گردآوری‌شده محیط spss نتایج به‌دست‌آمده از طریق آزمون‌های آماری، نشان داد که میزان آلفای کرونباخ کل پرسشنامه این پژوهش، معادل 953/0(بیش از 7/0) می‌باشد که نشان‌دهنده این است که پرسشنامه دارای پایایی عالی می‌باشد، همچنین در بخش تعیین وضعیت کیفیت گویه‌ها، سؤالات پرسشنامه‌ای بر مبنای ابعاد تعیین‌شده موردبررسی قرار گرفت و نشان داد که هیچ‌یک از شاخص‌ها و گویه‌های ابعاد تاب‌آوری در شهر خلخال در شرایط متوسط و بالاتر از آن قرار ندارند.

 در ادامه نتایج آزمون فریدمن نشان‌دهنده آن است که شاخص اجتماعی با میانگین92/2 ازنظر کارشناسان دارای وضعیت نامطلوب‌تری نسبت به بقیه شاخص‌ها می‌باشد و دراین‌بین شاخص نهادی با میانگین 11/2 دارای وضیعت مطلوبی می‌باشد. علاوه بر موارد یادشده در پیاده‌سازی تاب‌آوری شهری با توجه به آزمون پارامتریکتی تک نمونه‌ای معیارهای اجتماعی با میانگین 56/2 (اولویت اول)، کالبدی-محیطی با میانگین 50/2 (اولویت دوم)، معیار اقتصادی با میانگین 49/2 (اولویت سوم) و معیار نهادی با میانگین 44/2 (اولویت آخر) نقش مؤثری بر کارآمدی تاب‌آوری شهری در شهر خلخال دارند که توجه به آن می‌تواند به توسعه پایدار شهری کمک نماید؛ بنابراین در سطح 95 درصد اطمینان می‌توان ادعا نمود که وضعیت شاخص‌های تاب‌آوری در محدوده موردمطالعه در مواجهه با زمین‌لرزه کمتر تاب آور می‌باشد و وضعیت این متغیرها (ابعاد) به‌صورت معناداری پایین‌تر از حد متوسط 3 است.

در آخر ضریب همبستگی اسپیرمن مورد آزمون قرار گرفت و نتایج به‌دست‌آمده مبنی بر وجود رابطه معنادار بین مؤلفه‌ها و تاب‌آوری شهر خلخال از طریق آزمون‌های آماری، نشان داد که بین میزان تاب‌آوری و مؤلفه‌های اجتماعی، اقتصادی، کالبدی نهادی رابطه معناداری وجود دارد. به عبارتی با توجه به ضریب همبستگی اسپیرمن بین ابعاد رابطه معنادار و همبستگی مثبت و قوی وجود دارد. به‌بیان‌دیگر هرچه میزان مؤلفه‌های یادشده در بین شهروندان بالاتر باشد، بر میزان تاب‌آوری نیز افزوده می‌شود.

نتایج حاصل از بررسی صورت گرفته و پژوهش دیگر محققان می‌تواند منجر به درس‌هایی در آمادگی افزایش تاب‌آوری در برابر واکنش‌ها و بحران‌ها باشد. به صورتی که ایمنی شهر در برابر خطرات همچون یک هدفی در تمامی سطوح برنامه‌ریزی مدنظر قرار گیرد که باعث کاهش آسیب‌پذیری و افزایش تاب‌آوری در شهرها باشد. پیشنهاد‌ها به‌منظور افزایش تاب‌آوری شهر خلخال در جدول 18 نشان داده شده است.

در ادامه در این پژوهش با توجه به هر یک از ابعاد تاب‌آوری به‌منظور افزایش تاب‌آوری شهر خلخال پیشنهاد‌هایی به شرح زیر ارائه می‌شود:

 

جدول (18): پیشنهاد‌هایی به‌منظور افزایش تاب‌آوری شهر خلخال

ابعاد	پیشنهاد‌ها
بعد اجتماعی	شرکت در دوره‌های آموزشی جهت افزایش آگاهی برای چگونگی مقابله بهتر با زمین‌لرزه، آگاهی از ضوابط و معیارهای ایمنی، واکنش مناسب هنگام مواجهه با زمین‌لرزه، مورداطمینان بودن مقاومت ساختمان.
بعد اقتصادی	توانایی بازگشت به شرایط شغلی و مالی مناسب، نوسازی ساختمان‌ها در راستای استفاده از اعتبارات مالی، استفاده از حمایت‌های مالی دولتی و خصوصی برای یافتن شغل جدید.
بعد نهادی	برنامه‌ریزی نهادهای مرتبط با مدیریت بحران برای مقابله بهتر با زمین‌لرزه، آموزش همه افراد و شهروندان جامعه از طریق نهادهای مسئول برای مقابله بهتر با زمین‌لرزه، تلاش سازمان‌های مختلف ستاد مدیریت بحران از قبیل آتش‌نشانی، اورژانس و…در حل مشکلات مردم در هنگام وقوع زمین‌لرزه.
بعد کالبدی-محیطی	فضای بیرونی مناسب در هنگام زمین‌لرزه، امکان دسترسی و استقرار در فضای بیرونی، مستحکم بودن خدمات عمومی، دسترسی آسان به مراکز درمانی، حمل‌ونقل عمومی، نهادهای امدادی، پلیس و آتش‌نشانی و ...

منبع: یافته‌های تحقیق، 1401

محدودیت‌ها و تنگناهایی در این پژوهش وجود داشت که در زیر به چند مورد آن اشاره‌شده است:

1. عدم آشنایی شهروندان با مفهوم تاب‌آوری شهری که موجب عدم تمایل آنان به همکاری می‌گردید
2. عدم همکاری سازمان‌ها در ارائه حداقل اطلاعات موجود
3. عدم وجود همکاری و مشارکت بین شهروندان در پاسخگویی به سؤالات پرسشنامه
4. عدم وجود مطالعات علمی و دانشگاهی کافی شهروندان، درنتیجه پاسخگویی به سؤالات پرسشنامه بسیار سخت و زمان‌بر بوده است.

کلیدواژه‌ها

• کلید واژگان: آسیب‌پذیری شهری
• خطر ‌لرزه ای
• تاب‌آوری
• شهر خلخال

موضوعات

• برنامه ریزی شهری

عنوان مقاله [English]

Assessing the vulnerability of Khalkhal city against earthquakes with the approach of improving resilience

نویسندگان [English]

• Seyyedeh Freya Aghayari ¹
• rasoul samadzadeh ²
• mohammadtagi masoomi ³

¹ PhD student in geography and urban planning, Ardabil Branch, Islamic Azad University, Ardabil, Iran.

² Department of Geography, Islamic Azad University Ardabil Branch, Ardabil, Iran

³ Assistant Professor of Geography Department, Ardabil Branch, Islamic Azad University, Ardabil, Iran.

چکیده [English]

Many cities are exposed to natural hazards such as earthquakes. One of the important goals of urban planning is to reduce the vulnerability and make cities resilient against earthquakes, and the first step to realize this goal is to recognize and assess the vulnerability of Khalkhal city to a possible earthquake. The main goal of this research is to assess the vulnerability of earthquake hazards with a resilience approach in Khalkhal city.

The current research is descriptive-analytical in terms of method and applied research in terms of nature. In this research, first through library studies, factors affecting resilience were identified and after preparing the research conceptual model, a questionnaire was designed in order to achieve the desired goal. Determining its statistical sample size was done using the Cochran method and the sampling method was done using the simple random method. To measure resilience, 380 citizens and 15 experts were selected as the sample size of the research among the households living in Khalkhal city. After collecting data and field information, SPSS software was used for data analysis and for drawing maps and zoning in ARCGIS software.

According to the output of SPSS in the form of a GIS map, it can be said that the central part of Khalkhal city is in low resilience and is prone to earthquakes, and many parts of Khalkhal city are in medium resilience and few parts of the city are in The state of resilience is very unfavorable; Also, according to the single-sample parametric test, the results of the research show that in the implementation of urban resilience, social, physical, economic and institutional criteria are ranked first to fourth in the resilience of Khalkhal city, and they have an effective role on the efficiency of urban resilience in this city.

کلیدواژه‌ها [English]

• Urban vulnerability
• Seismic risk
• Resilience
• Khalkhal city