نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی
نویسندگان
1 گروه جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشکده علوم جغرافیایی، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران
2 دانشجوی دکتری گروه جغرافیا و برنامه ریزی شهری دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران
3 دانشگاه تربیت مدرس، دانشکده علوم انسانی، تهران، ایران
چکیده
افزایش بی‌رویه شهرها و رشد ناموزون آنها به دلیل رشد طبیعی جمعیت و مهاجرت‌های بی‌رویه، یکی از مشکلات اساسی شبکه شهری ایران است. شهرها به گونه‌های مختلفی از جمله توسعه درونی یا درون‌زا، توسعه شهری متصل یا پیوسته و توسعه شهری منفصل رشد می‌کنند. اما مسئله دارای اهمیت، چگونگی شکل‌گیری رشد و توسعه کالبدی و میزان و نحوه گسترش شهرهاست که پیامدهای اقتصادی – اجتماعی و به ویژه محیط‌زیستی گوناگونی را به همراه داشته است. هدف مقاله حاضر بررسی و تحلیل عوامل موثر بر گسترش کالبدی شهر پیرانشهر و پیامدهای محیط‌زیستی آن به منظور توسعه آتی شهر و کنترل و هدایت عوامل و نیروهای تعیین‌کننده آن می باشد. برای تجزیه و تحلیل داده‌ها از روش‌های تحلیل عاملی، تحلیل رگرسیون چند متغیره (با کاربرد نرمافزار SPSS)، و همچنین استفاده از تصاویر ماهوارهای لندست 8 و مدل کراس تب در سال‌های 1365 تا 1395 در دو دوره پانزده ساله برای شهر پیرانشهر انجام شد و با استفاده از تکنیک‌های پردازش تصاویر ماهوارهای و سیستم اطلاعات جغرافیایی مورد ارزیابی و تحلیل قرار گرفته‌اند. نتایج این مقاله نشان می دهد که مساحت ساخته شده شهر پیرانشهر از 144 هکتار در سال 1365 به 77/958 هکتار در سال 1395 رسیده است که نشان‌دهنده گسترش کالبدی 5/6 برابر برای این شهر است که این گسترش کالبدی نتیجه افزایش جمعیت (رشد طبیعی – مهاجرت) و تغییر کاربری اراضی (کشاورزی، باغات؛ اراضی بایر)، به اراضی ساخته شده شهری بوده است.
تازه های تحقیق
اکثر شهرهای ایران، در مراحل اولیه شکل‌گیری، با هدف استفاده از خاک‌های مرغوب به منظور زراعت، در میان اراضی مرغوب زراعی استقرار یافته اند و به مرور زمان همراه با گسترش روستاها و تبدیل آن ها به شهر و سپس توسعه شهرها، اراضی مرغوب زیر پیکر شهرها مدفون شده و فعالیت‌های زراعی ناگزیر به سمت اراضی نامرغوب عقب نشسته است. از دیدگاه محیط‌زیستی اراضی شهری و باغات شهری مانعی بر سر راه فرسایش خاک محسوب می‌شوند. یکی از کارکردهای مهم اکولوژیک اراضی کشاورزی شهرها، کاهش میزان آبهای هرز و کنترل سیلاب‌هاست. با جذب آبهای سطحی و بهبود زهکشی، زمینه تغذیه بهتر منابع آب زیرزمینی فراهم می‌شود. ایجاد ساختمان، جاده، پل، راه آهن و... که جایگزین فضاهای سبز شهری می‌شوند باعث گرمتر شدن محیط شهری شده و شرایط محیط‌زیستی را برای ساکنان شهرها دشوار می‌سازد. مسلما کیفیت محیط زیست به عنوان بستر اصلی زیست جوامع انسانی، شرط اصلی در استمرار بقاء در نسل حاضر و آتی به شمار رفته و تخریب یا فرسایش آن به مثابه تهدید حیات اجتماعی شهر یا هر واحد زیستی دیگر خواهد بود و تبعاً پیامدهای آن نه در مقیاس نقطه بلکه در مقیاس منطقه ای متبلور می‌شود؛ بنابراین الگوهای توسعه شهری سازگار با محیط زیست مثل توسعه سنت‌گرای جدید، بوم شهر، شهر محدود یا مهار شهری، شهر فشرده، باید در دستور کار برنامه‌ریزان قرار گیرد و پایداری و انطباق هر چه بیشتر شهر با محیط زیست شهر و پیرامون آن در دستور کار قرار گیرد.
طبق نتایج حاصله مهمترین تحولات کاربری اراضی ناحیه شهری پیرانشهر را می‌توان کاهش اراضی کشاورزی و باغی و ساخت و سازهای مسکونی بر روی آنها دانست. عواملی چون رشد طبیعی جمعیت به همراه مهاجرت و تبدیل شدن شهر پیرانشهر به شهری تجاری – خدماتی و نظامی، چنین رشد شتابانی را به این شهر داده است که خود عاملی در جهت گسترش کالبدی سریع شهر بوده است. این شهر به جهت برخورداری از تزاید جمعیت و نیز تأثیرات متقابل فضایی و روابط عملکردی، همواره دگرگونی‌ها و تغییرات عمده‌ای را بر نواحی پیرامونی خود تحمیل کرده است که تخریب زمین‌های زراعی، نابودی فضاهای سبز و بالاخص تغییر کاربری اراضی حومه و نیز روستاهای حوزه نفوذ از جمله آن‌هاست.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
Measuring and evaluating the environmental consequences of the physical growth of Piranshahr city
نویسندگان [English]
- Mousa Kamanroudi Kojouri 1
- kamal rasouli 2
- esmail isazade 3
1 Department of geography and urban planning, Faculty of Geographical Sciences, Kharazmi University, Tehran, Iran.
2 PhD student, Department of Geography and Urban Planning, Kharazmi University, Tehran, Iran
3 Tarbiat Modares University, Faculty of Geographical Sciences, Tehran, Iran
چکیده [English]
The excessive increase of cities and their uneven growth due to natural population growth and excessive migrations is one of the fundamental problems of our country's urban network. Cities grow differently, including internal or endogenous development, connected or continuous urban development, and detached urban development. However, the issue of importance is how physical growth and development are formed and the extent and manner of expansion of cities, which has brought various economic-social and primarily environmental consequences. The purpose of this research is to investigate and analyze the factors affecting the physical development of Piranshahr City and its environmental consequences for the future development of the city and to control and guide its determining factors and forces. To analyze the data from factor analysis methods, multivariate regression analysis (using SPSS software), as well as the use of Landsat 8 satellite images and the Crosstab model in the years 1365 to 1395 in two fifteen-year periods for the city of Piranshahr, and with The use of satellite image processing techniques and geographic information system have been evaluated and analyzed. The results of this article showed that the built area of Piranshahr city has increased from 144 hectares in 1365 to 958.77 hectares in 1395, which indicates a physical expansion of 6.5 times for this city, which is the result of population increase (natural growth - migration) and change of land use (agriculture, orchards, barren lands) to urban built lands.
کلیدواژه‌ها [English]
- Physical development
- environmental consequences
- sustainable development
- crosstab model
- Piranshahr city
افزایش بی‌رویه شهرها و رشد ناموزون آنها به دلیل رشد طبیعی جمعیت و مهاجرت‌های بی‌رویه، یکی از مشکلات اساسی شبکه شهری ایران است. شهرها به گونه‌های مختلفی از جمله توسعه درونی یا درون‌زا، توسعه شهری متصل یا پیوسته و توسعه شهری منفصل رشد می‌کنند. اما مسئله دارای اهمیت، چگونگی شکل‌گیری رشد و توسعه کالبدی و میزان و نحوه گسترش شهرهاست که پیامدهای اقتصادی – اجتماعی و به ویژه محیط‌زیستی گوناگونی را به همراه داشته است. هدف مقاله حاضر بررسی و تحلیل عوامل موثر بر گسترش کالبدی شهر پیرانشهر و پیامدهای محیط‌زیستی آن به منظور توسعه آتی شهر و کنترل و هدایت عوامل و نیروهای تعیین‌کننده آن می باشد. برای تجزیه و تحلیل داده‌ها از روش‌های تحلیل عاملی، تحلیل رگرسیون چند متغیره (با کاربرد نرمافزار SPSS)، و همچنین استفاده از تصاویر ماهوارهای لندست 8 و مدل کراس تب در سال‌های 1365 تا 1395 در دو دوره پانزده ساله برای شهر پیرانشهر انجام شد و با استفاده از تکنیک‌های پردازش تصاویر ماهوارهای و سیستم اطلاعات جغرافیایی مورد ارزیابی و تحلیل قرار گرفته‌اند. نتایج این مقاله نشان می دهد که مساحت ساخته شده شهر پیرانشهر از 144 هکتار در سال 1365 به 77/958 هکتار در سال 1395 رسیده است که نشان‌دهنده گسترش کالبدی 5/6 برابر برای این شهر است که این گسترش کالبدی نتیجه افزایش جمعیت (رشد طبیعی – مهاجرت) و تغییر کاربری اراضی (کشاورزی، باغات؛ اراضی بایر)، به اراضی ساخته شده شهری بوده است.
- احدنژاد روشتی، محسن، زلفی، علی و شکرپور دیزج، حسین (1390)، ارزیابی و پیشبینی گسترش فیزیکی شهرها با اسـتفاده از تصاویر ماهوارهای چند زمانه و سیستم اطالعات جغرافیایی (مطالعه موردی شهر اردبیل)، آمایش محیط، دوره 4، شماره 15، صص 107 –
- پوراحمد، احمد،حاتمی‌نژاد، حسین، زیاری، کرامت‌اله، فرجی سبکبار، حسنعلی و ابوذر وفایی (1395)، تحلیل الگوی توسعه‌ی کالبدی - فضایی شهری از منظر توسعه‌ی پایدار (مطالعه‌ی موردی: شهر کاشان)، مطالعات جغرافیایی مناطق خشک، دوره 7، شماره 26 صص 1- 22.
- سیف الدینی، فرانک (1378)، فرهنگ شهری و منطقه ای، انتشارات دانشگاه شیراز.
- حسینی، مهدی، برقچی، معصومه، باقرزاده، فهیمه و قدیر صیامی (1394)، ارزیابی تأثیرات محیط‌زیستی گسترش بی‌رویه شهرها (مطالعه موردی، پروژه مسکن مهر، شهر طرقبه)، برنامه‌ریزی منطقه‌ای، سال 5، شماره 18، صص 43 –
- حاتمی نژاد، حسین و عبداله شیخی (1392)، شیوه های مداخله در بافت های فرسوده شهری، شهر پیرانشهر، پنجمین کنفرانس برنامه ریزی و مدیریت شهری، اردیبهشت 1392، مشهد.
- حسینی، هادی و حسینی، معصومه (1394)، تحلیل عوامل مؤثر بر ایجاد پراکنده‌رویی در مناطق شهری ایران، برنامه‌ریزی و آمایش فضا، دوره نوزدهم، شماره 4، صص 33 –
- حاتمی‌نژاد، حسین، قربانی، رامین و فرهادی، ابراهیم (1398)، بررسی روند توسعه فیزیکی کلانشهر کرمانشاه و ارائه الگوی بهینه جهات رشد، فصلنامه آمایش جغرافیایی فضا، سال 9، شماره 31، صص 91 –
- چراغی، علیرضا و برهانی، فائزه (1395)، ارزیابی محیط‌زیستی و توسعه‌ی پایدار چهار روش روسازی در ایران به کمک چهار روش تحلیل چندمعیاره، مجله مطالعات علوم محیط زیست، دوره 1، شماره 2، صص 51 –
- خزاعی‌نژاد، فروغ، سلیمانی‌مهرنجانی، محمد، تولایی، سیمین، رفیعیان، مجتبی و زنگنه، احمد (1395)، زیست‌پذیری شهری: مفهوم، اصول، ابعاد و شاخص‌ها، فصلنامه پـژوهش‌های برنامه‌ریزی شهری، دوره 4، شماره 1، صص 27 –
- قنبری، ابوالفضل، عیسی زاده، وحید و علی بیگی بنی، زهرا (1401)، تحلیل عدالت فضایی در برخورداری از تسهیلات شهری با استفاده از مدل های کمی، فضایی و خودهمبستگی موران (منطقه مورد مطالعه: اصفهان)، فصلنامه علمی و پژوهشی پژوهش و برنامه ریزی شهری، 13(50)، صص 240-254.
- قنبری، ابوالفضل و عیسی زاده، وحید (1400)، مدل سازی تراکم غلظت آلاینده ازن و اکسید نیتروژن در جی آی اس و مقایسه این غلظت آلاینده ها با پروداکت سنتینل - ۵ درسامانه گوگل ارث انجین - منطقه مورد مطالعه، شهر تهران. فصلنامه علمی- پژوهشی اطلاعات جغرافیایی « سپهر»،30(118)، صص 247-261.
- عمادالدین، سمیه، آریان‌کیا، مصطفی و بنفشه باددست (1398)، تحلیل و رتبه‌بندی سطوح مناطق شهری بر اساس مؤلفۀها و شاخص‌های ناپایداری محیط زیست شهری با استفاده از مدل تلفیقی saw و آنتروپی شانون (مطالعه موردی: شهرستان‌های استان البرز)، مجله آمایش جغرافیایی فضا، سال نهم، شماره مسلسل 32، صص 249 –
- عیسی زاده، اسماعیل، پریزادی، طاهر و عیسی زاده، وحید (1401)، توانمندسازی محلات دارای فقر شهری (مطالعه موردی: محله‌ی اسماعیل آباد، منطقه 19 شهرداری تهران)، نشریه علمی جغرافیا و برنامه ریزی، 26(81). صص 171-151.
- عطارچی، سارا، پوررحیمی، مجتبی، و عیسی زاده، وحید (1399)، مقایسۀ عملکرد شاخص‌های طیفی با طبقه‌بندی شی‌ءگرا در استخراج مناطق ساخته‌شده در مناطق شهری (مطالعۀ موردی: شهر تهران و شهر گرگان)، پژوهش‌های جغرافیای برنامه‌ریزی شهری، 8(1)، صص 23-43.
- عیسی زاده، وحید، قنبری، ابوالفضل و ولیزاده، خلیل (1400)، ارزیابی شاخص های طیفی و استخراج عوارض ساخته شده و ساخته نشده شهری و مقایسه آن با دمای سطح زمین با استفاده از تصاویر ماهوارهای لندست ۷ و ۸ مطالعه موردی: شهر تهران، مجله آمایش جغرافیایی فضا 11(42)، صص 23-39.
- عبدالهی، علی اصغر، خبازی، مصطفی و درانی، زهرا (1398)، مدل سازی و پیش بینی تغییرات کاربری اراضی شهر لاهیجان با رویکرد توسعه پایدار، فصلنامه شهر پایدار، دوره 2، شماره 4، صص. 3 –
- عیسی زاده، وحید، اسحاقی، جواد (1402)، پیامدهای زیست محیطی، سیاسی و امنیتی خشک شدن دریاچه ارومیه با استفاده از سنجش از راه دور بر پادگان‌های ارتش جمهوری اسلامی ایران در حوضه دریاچه ارومیه. کاربرد سیستم اطلاعات جغرافیایی و سنجش از دور در برنامه‌ریزی، 14(4), 7-25.
- جعفری‌اسدآبادی، حمزه؛ ساسان‌پور، فرزانه و تولایی، سیمین (1394)، سنجش و ارزیابی زیست‌پذیری شهری در مناطق بیست و دوگانه کلانشهر تهران، فصلنامه برنامه‌ریزی منطقه‌ای، سال 5، شماره 18، صص 27 –
- فرشچین، امیررضا، رفیعیان، مجتبی و رمضانی، راضیه (1398)، باز توسعه مراکز شهری در چارچوب رویکرد توسعه میان‌افزای مسکونی؛ نمونه موردی: محله بازار تجریش، فصلنامه آمایش جغرافیایی فضا، سال 9، شماره 31، صص 13 –
- نادری، کاوه؛ امانپور، سعید و فریبرز منصوری میانرود (1391)، ارزیابی توسعه فیزیکی شهر اهواز با تأکید بر پایداری در مسائل محیط‌زیستی، اولین همایش ملی جغرافیا، مخاطرات محیطی و توسعه پایدار.
)