نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی
نویسندگان
1 عضو گروه پژوهشی توسعه کالبدی شهر، جهاددانشگاهی، ایران. دکتری شهرسازی دانشگاه هنر ایران
2 استاد گروه شهرسازی، دانشگاه هنر تهران، ایران
3 استادیار، گروه شیلات و محیطزیست، دانشکده کشاورزی و منابع طبیعی، دانشگاه لرستان، خرم آباد، ایران
چکیده
خدمات اکوسیستم گستره وسیعی از خدمات مستقیم و یا غیرمسقیم مرتبط با بهزیستی انسان را در برمی گیرد که از طریق فرایندهای بیوفیزیکی حاصل شده اما تولید، توزیع و بازتولید آن تحت تاثیر مدیریت سیستم های اجتماعی و اکولوژیکی شهر است. تمام تلاش این جستار شناسایی و دسته بندی موانع یکپارچه سازی خدمات اکوسیستم در برنامه ریزی شهری می باشد. روش این مقاله از نوع فرامطالعه است که در چهار بخش تحلیلی فراداده، فرا روش، فرانظریه و فراترکیب، به بررسی ساختاری و محتوایی مطالعات منتخب پرداخته است. جامعه آماری این مطالعه شامل 47 مقاله علمی در بازه زمانی 2022-2010 می باشد. در بخش یافته ها، موانع در قالب 31 مقوله، 9 مقوله ترکیبی و 3 مضمون (ساختاری، اقتصادی و معرفتی) طبقه بندی شدند. فقدان روش های استاندارد، ضعف مشارکت ذینفعان، فقدان آگاهی و دانش اکولوژیکی، شکاف موضوعی، کمبود داده و کمبود منابع مالی از مهم ترین موانع و چالش های یکپارچه سازی به حساب می آیند.
تازه های تحقیق
بررسی ویژگیهای ساختاری مقالات روند رو به رشد تحقیقات در این حوزه را نشان میدهد، با این وجود توزیع نابرابر جغرافیایی مطالعات همانطور که در بررسی محتوایی(شکاف جغرافیایی) نیز تایید شد همچنان پابرجاست، چناچه مطالعات خدمات اکوسیستم بیشتر در اروپا، آمریکای شمالی و آسیا بوده ولی آفریقا و آمریکای جنوبی سهم ناچیزی را به خود اختصاص دادهاند. حوزه تخصصی پژوهشگران در این موضوع، غالبا محیطزیست و رشتههای نزدیک به آن بوده ولی در چند سال اخیر مطالعات مشترک بین پژوهشگران حوزههای مختلف صورت گرفته که میتواند در رفع چالش فقدان دیدگاه یکپارچه و بخشینگری صرف متخصصان موثر باشد.
در میان مقالات مورد بررسی در این فرامطالعه، هاسه[1] و همکاران(b2014)، کرمر[2] و همکاران(2016)، کورتینوویس[3] و جنلتی[4](2018)، سدون[5] و همکاران(2020) و روسو[6] و کلارا[7](2021)، هر کدام با اشاره به 9 یا 10 مقوله، در زمره مقالات با بیشترین تعداد موانع ذکر شده بودند. از سویی دیگر پژوهشهای معدودی وجود داشت که به دستهبندی موانع و شکافها در این حوزه پرداخته باشند؛ برای مثال بوفام و همکاران(2022)، 8 مانع اصلی را شناسایی نموده و در سه دسته کلی شکافهای حکمرانی، فشارهای ساختاری و عدم بینش و آگاهی اکولوژیکی طبقهبندی کردند یا لی و همکاران(2017)، 10 چالش اجرای رویکرد زیرساخت سبز را در چهار دسته فنی، قانونی و مقرراتی، مالی و نهادی معرفی نمودند. براساس یافتههای این مطالعه، این چالشها و موانع در 31مقوله، 9مقوله ترکیبی و 3مضمون شامل مضامین معرفتی، ساختاری و اقتصادی طبقهبندی شدند. تفاوت در نظام برنامهریزی کشورها مشتمل بر مدیریت و قانونگذاری، طرحها و برنامههای توسعه و نظام مدیریت/تشکیلات اجرایـی، میتواند یکی از عوامل اصلی تفاوت در تعداد و نوع چالشهای مورد اشاره باشد، چنانچه در کشورهای با نگرش برنامهریزی فضایی و یا غلبه رویکردهای مشارکتی ذکر موانعی مانند تفوق رهیافت عقلانی- جامع در برنامهریزی شهری و یا فقدان مشارکت ذینفعان بعید به نظر میرسد.
نتایج این مطالعه نشان داد، فقدان روشهای استاندارد، ضعف مشارکت ذینفعان، فقدان آگاهی و دانش، شکاف پرداختن به خدمات چندگانه، شکاف پرداختن به عرضه و تقاضای خدمات اکوسیستم، کمبود داده و در آخر کمبود بودجه و منابع به ترتیب از مهمترین موانع و چالشهای یکپارچهسازی مفهوم خدمات اکوسیستم در برنامهریزی شهری به حساب میآید. فراتحلیل انجام شده بر مطالعات منتخب نشان داد، تحلیل اسناد توسعه شهری به درک گستردهتری از پتانسیلها، شکافها و محدودیتهای مربوط به گنجاندن خدمات اکوسیستم در شیوههای برنامهریزی شهری کمک میکند. از سویی دیگر، میتوان اذعان داشت که مناسبترین روش برای شناسایی فرصتها و محدودیتهای استفاده از خدمات اکوسیستم در برنامهریزی، ارزیابی درک این مفهوم توسط متخصصان، سیاستگذاران و ذینفعان است که معمولاً از طریق مصاحبه از آگاهان کلیدی استخراج میشود. از دیگر نتایج آن، غربالگری و اولویتبندی خدمات اکوسیستم است. اولویتبندی خدمات اکوسیستم از آن جهت لازم است که به کاهش پیچیدگی، زمان و هزینه ارزیابی کمک میکند. در بیشتر موارد، توجه به همه خدمات اکوسیستم غیرممکن(و غیرلازم) خواهد بود. علاوه بر این میتوان نوع برنامه، مراحل و اولویت اجرایی هر یک را براساس تناسب آنها برای گنجاندن خدمات اکوسیستم در برنامههای توسعه شهری تعیین نمود. در مجموع میتوان گفت؛ مطالعه عمیق برنامههای کنونی توسعه شهر و نیز تحلیل ذینفعان، نه تنها تعداد راهحلهای ارائه شده بلکه طیف وسیعی از موضوعاتی را که معمولاً هنگام ارائه راهحلهای مبتنی بر اکوسیستم در نظر گرفته میشود، گسترش میدهد. به استناد مطالعات، با توجه به ویژگیهای نظریات و مدلهای برنامهریزی، برنامهریزی راهبردی به دلیل تاکید بر مشارکت ذینفعان، مفاهیم مرتبط با پایداری محیطی، فرایند چرخهای و شمول کلیه سطوح برای یکپارچهسازی خدمات اکوسیستم در برنامهریزی شهری موثرتر به نظر میرسد. براساس الزامات محتوایی و فرایندی مستخرج میتوان تغییرات لازم در برنامه توسعه شهری موردنظر(برای مثال گنجاندن ارزیابی محیطی راهبردی در فرایند تدوین برنامه توسعه شهر) را برای یکپارچهسازی خدمات اکوسیستم پیشنهاد داد.
بنابراین ادغام مناسب خدمات اکوسیستم در برنامهریزی شهری نیازمند تغییر پارادایمهای برنامهریزی به تفکری نظاممند و کلنگر و در نظرگیری هم زمان ملاحظات محیطزیستی، اجتماعی و اقتصادی است. یکپارچهسازی مفهوم خدمات اکوسیستم در فرآیندهای برنامهریزی شهری ضمن آشکارسازی پیوندهای بین رفاه انسان و وضعیت اکوسیستم، ایجاد بینش اکولوژیکی، افزایش آگاهی از خدمات و مزایای اکوسیستمها، شفافسازی مضرات ناشی از تصمیماتی چون توسعه بیرویه شهر و تغییرات کاربری زمین (de Groot, et al., 2010: 18) ، میتواند در شناسایی ذینفعان و شمولیت ذینفعان طردشده در فرایند برنامهریزی مفید باشد (Hauck, et al., 2013: 233). علاوه بر این، درنظرگیری اصولی مانند جامعیت(به جای تمرکز بر خدمات اکوسیستم منفرد، حداقل مجموعه کوچکی از خدمات اکوسیستم مورد توجه قرار گیرد)، تطبیقپذیری(بتواند پیچیدگی و پویایی چه در سیستمهای طبیعی و چه در سیستمهای اجتماعی را منعکس کند و با تکامل دانش، عدم قطعیت، یا هر تغییر قابلتوجهی تکامل یابد)، فراگیر بودن(مردم بخش مهمی از سیستمهای پیچیده اجتماعی- اکولوژیکی هستند. ادغام دانش محلی و همچنین مشارکت ذینفعان، برای موفقیت طراحی، اجرا و مدیریت برنامهریزی بسیار مهم است) و یکپارچگی(خدمات اکوسیستم باید در سراسر بخشها و در تمام سیاستهایی که ممکن است تأثیر مستقیم یا غیرمستقیم بر تامین چندین خدمات اکوسیستم بگذارند، گنجانده شود) به عنوان کلیدی برای هدایت ادغام خدمات اکوسیستم در فرآیند برنامهریزی ضروری است(Sousa & Alves, 2020: 9).
کلیدواژهها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
Integrating the concept of ecosystem services in urban planning: Classification and analysis of its challenges and obstacles using the meta-study method
نویسندگان [English]
- najme sadat mostafavi 1
- Parvin Partovi 2
- Zahra Asadolahi 3
1 Member of Urban Physical Development Department, ACECR, Iran. PhD in Urban Planning, IranArt University
2 professor of urban planning, Tehran Art University, Tehran, Iran
3 Department of Environment and Fisheries, Faculty of Agriculture and Natural Resources, Lorestan University, Khorram Abad, Iran
چکیده [English]
Ecosystem services include a wide range of direct or indirect services related to human well-being, which are obtained through biophysical processes, but their production, distribution and reproduction are influenced by the management of urban social and ecological systems. The whole effort of this research is to identify and categorize the integration obstacles of ecosystem services in urban planning. The method of this article is a meta-study, which examines the structure and content of selected studies in four analytical sections: meta-data, meta-method, meta-theory and meta- synthesis. The statistical population of this study includes 47 scientific-research articles in the period of 2010-2022. In the findings section, obstacles were classified into 31 categories, 9 combined categories and 3 themes (Structural, economic and epistemic). Lack of standard methods, weak participation of stakeholders, lack of awareness and ecological knowledge, thematic gap, lack of data and lack of budget and financial resources are the most important obstacles and challenges of this integration.
کلیدواژهها [English]
- ecosystem services
- urban planning
- integration
- obstacles and challenges
- meta-study
- اجلالی, پ., رفیعیان, م., و عسگری, ع. (1396). نظریه برنامهریزی: دیدگاههای سنتی و جدید. تهران: نشر آگه.
- اسدالهی، زهرا؛ سلمان ماهینی، عبدالرسول؛ میرکریمی، سید حامد؛ عظیمی، مژگان السادات. (1397). ارزیابی موجودی منابع اطلاعاتی در ایران برای نقشهسازی خدمات اکوسیستم در راستای برنامهریزی مکانی و مدیریت سرزمین. نشریه حفاظت و بهره برداری از منابع طبیعی، جلد هفتم، شماره اول، 109-123.
- برکپور, ن. (1389). مدیریت و حکمروایی شهری. تهران: انتشارات دانشگاه هنر تهران.
- تایلور, ن. (1393). نظریههای برنامهریزی شهری از آغاز تاکنون. تهران: انتشارات مدیران امروز.
- حسینیسیاهگلی, م., و قدمی, م. (1395). بررسی عوامل موثر بر تغییر در نظام برنامهریزی شهری ایران با استفاده از نظریه مبنایی. فصلنامه جغرافیایی سرزمین، 13(51), 31-50.
- رفیعیان, مجتبی, و معروفی, سکینه. (1390). نقش و کاربرد رویکرد برنامهریزی ارتباطی در نظریههای نوین شهرسازی. معماری و شهرسازی آرمان شهر 4(7). 113-120.
- عبادی قاجاری، سلیمه. (1397). جایگاه خدمات اکوسیستم دربرنامهریزی کاربری زمین. محیطزیست، شماره 60، 29-48
- عبدی دانشپور, ز. (1387). درآمدی بر نظریههای برنامهریزی با تأکید ویژه بر برنامهریزی شهری. تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
- مثنوی، محمدرضا و دبیری، مریم. (1396). ارزشگذاری خدمات اکوسیستم شهری به عنوان ابزاری برای برنامهریزی شهرهایی پایدارتر. منظر، شماره 41، 24-35.
- مهدیزاده, ج. (1385). برنامهریزی راهبردی توسعه شهری. تهران: انتشارات پیام سیماگران.