نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

• نجمه سادات مصطفوی ¹
• پروین پرتوی ²
• زهرا اسدالهی ³

¹ عضو گروه پژوهشی توسعه کالبدی شهر، جهاددانشگاهی، ایران. دکتری شهرسازی دانشگاه هنر ایران

² استاد گروه شهرسازی، دانشگاه هنر تهران، ایران

³ استادیار، گروه شیلات و محیطزیست، دانشکده کشاورزی و منابع طبیعی، دانشگاه لرستان، خرم آباد، ایران

چکیده

خدمات اکوسیستم گستره وسیعی از خدمات مستقیم و یا غیرمسقیم مرتبط با بهزیستی انسان را در برمی گیرد که از طریق فرایندهای بیوفیزیکی حاصل شده اما تولید، توزیع و بازتولید آن تحت تاثیر مدیریت سیستم های اجتماعی و اکولوژیکی شهر است. تمام تلاش این جستار شناسایی و دسته بندی موانع یکپارچه سازی خدمات اکوسیستم در برنامه ریزی شهری می باشد. روش این مقاله از نوع فرامطالعه است که در چهار بخش تحلیلی فراداده، فرا روش، فرانظریه و فراترکیب، به بررسی ساختاری و محتوایی مطالعات منتخب پرداخته است. جامعه آماری این مطالعه شامل 47 مقاله علمی در بازه زمانی 2022-2010 می باشد. در بخش یافته ها، موانع در قالب 31 مقوله، 9 مقوله ترکیبی و 3 مضمون (ساختاری، اقتصادی و معرفتی) طبقه بندی شدند. فقدان روش های استاندارد، ضعف مشارکت ذینفعان، فقدان آگاهی و دانش اکولوژیکی، شکاف موضوعی، کمبود داده و کمبود منابع مالی از مهم ترین موانع و چالش های یکپارچه سازی به حساب می آیند.

تازه های تحقیق

بررسی ویژگی­های ساختاری مقالات روند رو به رشد تحقیقات در این حوزه را نشان می­دهد، با این وجود توزیع نابرابر جغرافیایی مطالعات همان­طور که در بررسی محتوایی(شکاف جغرافیایی) نیز تایید شد همچنان پابرجاست، چناچه مطالعات خدمات اکوسیستم بیشتر در اروپا، آمریکای شمالی و آسیا بوده ولی آفریقا و آمریکای جنوبی سهم ناچیزی را به خود اختصاص داده­اند. حوزه تخصصی پژوهشگران در این موضوع، غالبا محیط­زیست و رشته­های نزدیک به آن بوده ولی در چند سال اخیر مطالعات مشترک بین پژوهشگران حوزه­های مختلف صورت گرفته که می­تواند در رفع چالش فقدان دیدگاه یکپارچه و بخشی­نگری صرف متخصصان موثر باشد.

در میان مقالات مورد بررسی در این فرامطالعه، هاسه^[1] و همکاران(b2014)، کرمر^[2] و همکاران(2016)، کورتینوویس^[3] و جنلتی^[4](2018)، سدون^[5] و همکاران(2020) و روسو^[6] و کلارا^[7](2021)، هر کدام با اشاره به 9 یا 10 مقوله، در زمره مقالات با بیشترین تعداد موانع ذکر شده بودند. از سویی دیگر پژوهش­های معدودی وجود داشت که به دسته­بندی موانع و شکاف­ها در این حوزه پرداخته باشند؛ برای مثال بوفام و همکاران(2022)، 8 مانع اصلی را شناسایی نموده و در سه دسته کلی شکاف­های حکمرانی، فشارهای ساختاری و عدم بینش و آگاهی اکولوژیکی طبقه­بندی کردند یا لی و همکاران(2017)، 10 چالش اجرای رویکرد زیرساخت سبز را در چهار دسته فنی، قانونی و مقرراتی، مالی و نهادی معرفی نمودند. براساس یافته­های این مطالعه، این چالش­ها و موانع در 31مقوله، 9مقوله ترکیبی و 3مضمون شامل مضامین معرفتی، ساختاری و اقتصادی طبقه­بندی شدند. تفاوت در نظام برنامه­ریزی کشورها مشتمل بر مدیریت و قانون­گذاری، طرح­ها و برنامه­های توسعه و نظام مدیریت/تشکیلات اجرایـی، می­تواند یکی از عوامل اصلی تفاوت در تعداد و نوع چالش­های مورد اشاره باشد، چنانچه در کشورهای با نگرش برنامه­ریزی فضایی و یا غلبه رویکردهای مشارکتی ذکر موانعی مانند تفوق رهیافت عقلانی- جامع در برنامه­ریزی شهری و یا فقدان مشارکت ذینفعان بعید به نظر می­رسد.

نتایج این مطالعه نشان داد، فقدان روش­های استاندارد، ضعف مشارکت ذینفعان، فقدان آگاهی و دانش، شکاف پرداختن به خدمات چندگانه، شکاف پرداختن به عرضه و تقاضای خدمات اکوسیستم، کمبود داده و در آخر کمبود بودجه و منابع به ترتیب از مهم­ترین موانع و چالش­های یکپارچه­سازی مفهوم خدمات اکوسیستم در برنامه­ریزی شهری به حساب می­آید. فراتحلیل انجام شده بر مطالعات منتخب نشان داد، تحلیل اسناد توسعه شهری به درک گسترده­تری از پتانسیل­ها، شکاف­ها و محدودیت­های مربوط به گنجاندن خدمات اکوسیستم در شیوه­های برنامه­ریزی شهری کمک می­کند. از سویی دیگر، می­توان اذعان داشت که مناسب­ترین روش برای شناسایی فرصت­ها و محدودیت­های استفاده از خدمات اکوسیستم در برنامه­ریزی، ارزیابی درک این مفهوم توسط متخصصان، سیاست­گذاران و ذینفعان است که معمولاً از طریق مصاحبه از آگاهان کلیدی استخراج می­شود. از دیگر نتایج آن، غربالگری و اولویت­بندی خدمات اکوسیستم است. اولویت­بندی خدمات اکوسیستم از آن جهت لازم است که به کاهش پیچیدگی، زمان و هزینه ارزیابی کمک می­کند. در بیشتر موارد، توجه به همه خدمات اکوسیستم غیرممکن(و غیرلازم) خواهد بود. علاوه بر این می­توان نوع برنامه، مراحل و اولویت اجرایی هر یک را براساس تناسب آنها برای گنجاندن خدمات اکوسیستم در برنامه­های توسعه شهری تعیین نمود. در مجموع می­توان گفت؛ مطالعه عمیق برنامه­های کنونی توسعه شهر و نیز تحلیل ذینفعان، نه تنها تعداد راه­حل­های ارائه شده بلکه طیف وسیعی از موضوعاتی را که معمولاً هنگام ارائه راه­حل­های مبتنی بر اکوسیستم در نظر گرفته می­شود، گسترش می­دهد. به استناد مطالعات، با توجه به ویژگی­های نظریات و مدل­های برنامه­ریزی، برنامه­ریزی راهبردی به دلیل تاکید بر مشارکت ذینفعان، مفاهیم مرتبط با پایداری محیطی، فرایند چرخه­ای و شمول کلیه سطوح برای یکپارچه­سازی خدمات اکوسیستم در برنامه­ریزی شهری موثرتر به نظر می­رسد. براساس الزامات محتوایی و فرایندی مستخرج می­توان تغییرات لازم در برنامه توسعه شهری موردنظر(برای مثال گنجاندن ارزیابی محیطی راهبردی در فرایند تدوین برنامه توسعه شهر) را برای یکپارچه­سازی خدمات اکوسیستم پیشنهاد داد.

بنابراین ادغام مناسب خدمات اکوسیستم در برنامه­ریزی شهری نیازمند تغییر پارادایم­های برنامه­ریزی به تفکری نظام­مند و کل­نگر و در نظرگیری هم زمان ملاحظات محیط­زیستی، اجتماعی و اقتصادی است. یکپارچه­سازی مفهوم خدمات اکوسیستم در فرآیندهای برنامه­ریزی شهری ضمن آشکارسازی پیوندهای بین رفاه انسان و وضعیت اکوسیستم، ایجاد بینش اکولوژیکی، افزایش آگاهی از خدمات و مزایای اکوسیستم­ها، شفاف­سازی مضرات ناشی از تصمیماتی چون توسعه بی­رویه شهر و تغییرات کاربری زمین (de Groot, et al., 2010: 18) ، می­تواند در شناسایی ذینفعان و شمولیت ذینفعان طردشده در فرایند برنامه­ریزی مفید باشد (Hauck, et al., 2013: 233). علاوه بر این، درنظرگیری اصولی مانند جامعیت(به جای تمرکز بر خدمات اکوسیستم منفرد، حداقل مجموعه کوچکی از خدمات اکوسیستم مورد توجه قرار گیرد)، تطبیق­پذیری(بتواند پیچیدگی و پویایی چه در سیستم‌های طبیعی و چه در سیستم‌های اجتماعی را منعکس کند و با تکامل دانش، عدم قطعیت، یا هر تغییر قابل‌توجهی تکامل یابد)، فراگیر بودن(مردم بخش مهمی از سیستم­های پیچیده اجتماعی- اکولوژیکی هستند. ادغام دانش محلی و همچنین مشارکت ذینفعان، برای موفقیت طراحی، اجرا و مدیریت برنامه­ریزی بسیار مهم است) و یکپارچگی(خدمات اکوسیستم باید در سراسر بخش­ها و در تمام سیاست­هایی که ممکن است تأثیر مستقیم یا غیرمستقیم بر تامین چندین خدمات اکوسیستم بگذارند، گنجانده شود) به عنوان کلیدی برای هدایت ادغام خدمات اکوسیستم در فرآیند برنامه­ریزی ضروری است(Sousa & Alves, 2020: 9).

 

کلیدواژه‌ها

• خدمات اکوسیستم
• برنامه‌ریزی شهری
• یکپارچه‌سازی
• موانع و چالش‌ها
• فرامطالعه

موضوعات

• برنامه ریزی شهری

عنوان مقاله [English]

Integrating the concept of ecosystem services in urban planning: Classification and analysis of its challenges and obstacles using the meta-study method

نویسندگان [English]

• najme sadat mostafavi ¹
• Parvin Partovi ²
• Zahra Asadolahi ³

¹ Member of Urban Physical Development Department, ACECR, Iran. PhD in Urban Planning, IranArt University

² professor of urban planning, Tehran Art University, Tehran, Iran

³ Department of Environment and Fisheries, Faculty of Agriculture and Natural Resources, Lorestan University, Khorram Abad, Iran

چکیده [English]

Ecosystem services include a wide range of direct or indirect services related to human well-being, which are obtained through biophysical processes, but their production, distribution and reproduction are influenced by the management of urban social and ecological systems. The whole effort of this research is to identify and categorize the integration obstacles of ecosystem services in urban planning. The method of this article is a meta-study, which examines the structure and content of selected studies in four analytical sections: meta-data, meta-method, meta-theory and meta- synthesis. The statistical population of this study includes 47 scientific-research articles in the period of 2010-2022. In the findings section, obstacles were classified into 31 categories, 9 combined categories and 3 themes (Structural, economic and epistemic). Lack of standard methods, weak participation of stakeholders, lack of awareness and ecological knowledge, thematic gap, lack of data and lack of budget and financial resources are the most important obstacles and challenges of this integration.

کلیدواژه‌ها [English]

• ecosystem services
• urban planning
• integration
• obstacles and challenges
• meta-study