نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

• داریوش جهانی ¹
• مجید حضرتی ²
• محمدتقی حیدری ³
• جعفر مهدیون ⁴

¹ عضو هیات علمی دانشگاه پیام نور. تهران. ایران

² دانشجوی دکترای جغرافیا و برنامه ریزی شهری دانشگاه زنجان

³ استادیار دانشگاه زنجان

⁴ کارشناس ارشددانشگاه آزاد زنجان

چکیده

ساماندهی و تولید فضا براساس رعایت اصل حقوق شهروندی یکی از نیازهای اساسی در برنامه‌ریزی و طراحی شهری است. فضاهای شهری در وهله اول باید توانایی پذیرش افراد و تامین خدمات رفاهی تمام اقشار جامعه با توانمندی‌ها و ضعف‌های متفاوت را داشته باشد. اهمیت ارج نهادن بر اقشار آسیب‌پذیر شهر و نقش معلولان در ساخت و تربیت اجزا کوچک‌تر جامعه نشان از ضرورت توجه به حق معلولین در شهر دارد. تحقیق حاضر با روش پیمایشی-تحلیلی، بدنبال واکاوی نظریه حقوق شهرندی در باز تولید فضای شهر براساس نیازمندی گروه‌های آسیب‌پذیر در شهر زنجان است. گردآوری داده‌ها با مطالعات میدانی و کتابخانه‌ای انجام شد. جامعه آماری شامل معلولین شهر زنجان به تعداد 5560نفر است، که با نمونه‌گیری کوکران 359نفر انتخاب گردید. برای تحلیل داده‌ها نیز از آزمون تحلیل واریانس، روش حداقل مربعات جزئی با کمک نرم‌افزار SPSS.19، Smart PLS.3 استفاده شد. یافته‌های تحقیق نشان داد که، میانگین رضایت جامعه آماری از شاخص حقوق شهروندی برابر 94/2 است. همچنین، براساس تحلیل واریانس، در شاخص «نوع معلولیت»، بین گروه‌های مختلف در زمینه وضعیت حقوق شهروندی اختلاف نظر وجود دارد. چراکه فضاهای عمومی شهر براساس انواع معلولیت شهروندان مناسب‌سازی نشده است. همچنین، ضریب تحلیل مسیر برای تاثیر حق استفاده از فضای شهری بر مولفه حقوق شهروندی برابر 802/0 و تاثیر حق مشارکت برابر 824/0 است. در نتیجه، طراحی شهر بر مبنای حق استفاده از فضای شهری و حق مشارکت تاثیر مطلوبی بر مولفه حقوق شهروندی دارند و با تقویت این دو مولفه می توان فضای شهری مطلوب و متناسب با نیازهای معلولین ایجاد نمود.

تازه های تحقیق

در بحث ساماندهی فضاهای شهر و تولید فضا براساس نیاز شهروندان و رعایت اصل حقوق شهروندی این موضوع مطرح است که فضا و محیط های شهری در وهله اول باید توانایی پذیرش افراد و تامین خدمات رفاهی و آسایش تمام اقشار مختلف جامعه با توانمندی‌ها و ضعف های متفاوت را داشته باشد. در غیر این صورت، محیط شهر به‌صورت سلیقه‌ای و براساس اصل تنازع بقا برنامه ریزی و سازماندهی می‌گردد، و به‌مرور جامعه به سمت محله بندی اکولوژیک و شکل گیری طبقات اجتماعی-اقتصادی متضاد حرکت خواهد کرد. این رویه برای اقشار آسیب‌پذیر جامعه بویژه معلولین نامطلوب خواهد بود. در این رابطه، فراهم نبودن زیرساخت های لازم برای افراد معلول و کم‌توان جسمی و حرکتی، دسترسی آنان به امکانات شهری را با مشکل مواجه می‌کند و نابسامانی فضاهای شهری و عدم انطباق آن با نیازها و خواسته‌های این افراد سبب منزوی شدن آنها شده است. بررسی ها نشان می‌دهد با اینکه فضاهای عمومی شهر زنجان برای حضور اقشار آسیب‌پذیر (بویژه معلولین) مناسب‌سازی شده است. اما هنوز به وضعیت استاندارد و فراگیر نرسیده، است. لذا شرایط موجود نیازمند برنامه ریزی برای بازطراحی فضاهای عمومی کل شهر است. بنابراین، در حال حاضر  به نظر می‌رسد حقوق شهروندی در شهر زنجان امر مغفولی در برنامه ریزی و مدیریت شهری بوده است. بررسی جامعه آماری با آزمون تحلیل واریانس نیز نشان داد که شهروندان معلول با نوع معلولیت متفاوت، درک واحدی از وضعیت شاخص حقوق شهروندی در شهر زنجان ندارند. و گروه‌های مختلف «نابینا؛ ناشنوا؛ اختلال گفتار؛ قطع دست؛ نقص دست؛ قطع پا؛ نقص پا؛ نقص تنه؛ معلول چند نقص» معتقدند که فضای عمومی شهر بر اساس ناتوانی های جسمانی شهروندان بویژه معلولین طراحی و مناسب‌سازی نشده است. و هر یک از این گروه‌ها، نظرات متفاوتی نسبت به سطح زندگی شهری دارند. بنابراین، عدم برخورداری از حق شهروندی در بین معلولین ساکن در شهر زنجان، یکی از جلوه‌های آشکار نقض حقوق شهروندی است. همچنین، بررسی شاخص‌های حقوق شهروندی و میزان تاثیرگذاری هر کدام بر فضای شهری با آزمون تحلیل مسیر نیز نشان داد که، مقدار اثر کل مولفه حق استفاده از فضای شهری بر مولفه حقوق شهروندی برابر 802/0 است. و مقدار اثر کل مولفه حق مشارکت برابر 824/0 است. این روند نشان می‌دهد که از نظر جامعه آماری، مولفه‌های حق استفاده و حق مشارکت تاثیر مطلوبی بر مولفه حقوق شهروندی دارند و با تقویت این دو مولفه می‌توان فضای شهری مطلوب و متناسب با نیازهای اقشار مختلف به ویژه معلولین ایجاد نمود. بنابراین با توجه به اهمیت موضوع حقوق شهروندی معلولین به عنوان بخشی از ظرفیت های مکنون اجتماعی-اقتصادی جامعه و بی توجهی به حقوق این گروه، منجر به عادی شدن عدم رعایت حقوق شهروندی در جامعه خواهد شد. باتوجه به نتایج بدست آمده مبنی بر اهمیت رعایت حقوق شهروندی در طراحی و بازتولید فضای شهری و مناسب‌سازی فضاهای عمومی برای حضور هر چه بیشتر معلولان در جامعه، شهر زنجان در مسیر مناسب‌سازی قرار دارد. و برنامه ریزان و مدیران شهری، مناسب‌سازی فضاهای عمومی را به عنوان یک سیاستگذاری عمومی طراحی شهری، مورد توجه قرار داده اند، تا به سطح ایده آل حقوق شهروندی برسند. در این رابطه، برخی تحقیقات مرتبط نیز بر اهمیت رعایت حقوق شهروندی معلولان در طراحی شهری تاکید داشته اند. از جمله باتیسلو  و همکاران (2020) بر نقش محیط شهری بر دامنه فعالت های فیزیکی و اجتماعی؛ گل و همکاران (2020) بر توسعه اماکن پیاده محور؛ حیدری و همکاران (1400) بر بهبود وضعیت حق‌به‌شهر ‌سالمندان؛ حرمتی و نورمحمدی (1399) بر ضرورت اجرای ضوابط متناسب با نیاز معلولین و واحد شیرتری و همکاران (1397) بر مناسب‌سازی فضای شهری تاکید داشته اند. لذا اغلب تحقیقات همسو با نتایج تحقیق حاضر بوده، و بر ضرورت مناسب‌سازی فضاهای عمومی شهر برای حضور پذیری معلولان در جامعه تاکید داشتند.  با این تفاوت که، مناسب‌سازی فضای شهری براساس نیاز معلولان، در شهر زنجان شروع شده، و می‌توان به ارزیابی و بازتولید فضا پرداخت. در صورتی که در تحقیقات مشابه، بر لزوم توجه به مناسب‌سازی تاکید می‌گردد.

کلیدواژه‌ها

• حقوق شهروندی
• معلولین در شهر
• مناسب سازی شهری
• شهر زنجان

10.22034/gp.2023.54145.3059

موضوعات

• برنامه ریزی شهری

عنوان مقاله [English]

Analyzing the theory of citizenship rights in the reproduction of the city space based on the needs of vulnerable groups (case study: Zanjan city)

نویسندگان [English]

• daryoosh JAHANI ¹
• majid hazrati ²
• Mohammad Taghi Heydari ³
• jafar mahdiyoun ⁴

¹ Faculty member of Payam Noor University. Tehran. Iran

² University of Zanjan

³ Zanjan

⁴ Azad University of Zanjan

چکیده [English]

Organizing and producing space based on the principle of citizen rights is one of the basic needs in urban planning and design. Urban spaces should have the ability to provide welfare services for all classes with different abilities and weaknesses. The importance of honoring the disabled in the construction and upbringing of society shows the necessity of paying attention to the rights of citizens in the city. The current research, with survey-analytical method, seeks to analyze the theory of citizenship rights in the reproduction of the city space based on the needs of vulnerable groups in Zanjan city. Data collection was done with field and library studies. The statistical population includes 5560 people with disabilities in Zanjan city, of which 359 people were selected by Cochran sampling. Data analysis was done with variance analysis test, partial least square method with SPSS.19, Smart PLS.3 software. The findings showed that the average satisfaction of the citizenship rights index is 2.94. Based on variance analysis, there is a difference between the type of disability and citizenship rights. Because the public spaces of the city are not adapted according to the types of disabilities. The path analysis coefficient for the impact of the right to use urban space on citizenship rights is 0.802 and the impact of the right to participate is 0.824. As a result, city design based on the right to use the urban space and the right to participate strengthens the rights of citizens.

کلیدواژه‌ها [English]

• citizen'
• s rights
• city disabled
• urban adaptation
• Zanjan city