نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی
نویسندگان
1 استادیار جغرافیا و برنامه ریزی روستایی دانشگاه تبریز
2 گروه علوم اقتصادی، دانشکده اقتصاد و مدیریت، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران.
3 گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران.
چکیده
امنیت و سلامت غذایی، به دلیل کاربرد نامناسب و بی‌رویه نهادهای شیمیایی به یک بحران تبدیل شده است. بر این اساس توجه به کشاورزی ارگانیک و تولید مواد غذایی باکیفیت جهت دستیابی به امنیت غذایی مورد توجه قرار گرفت. با توجه به اهمیت موضوع، پژوهش حاضر با هدف تحلیل و شناسایی مهم‌ترین عوامل تأثیرگذار بر امنیت غذایی با تأکید بر کشاورزی ارگانیک در شهرستان تبریز انجام گردید. این پژوهش بر اساس رویکرد آمیخته و بر اساس هدف کاربردی محسوب می‌گردد. جامعه آماری این پژوهش کارشناسان جهاد کشاورزی شهرستان تبریز است. از حیث گردآوری اطلاعات به دو شکل کتابخانه‌ای و میدانی با استفاده از مصاحبه نیمه ساختاریافته انجام شد. نمونه آماری در ابتدا با استفاده از نمونه‌گیری هدفمند و سپس با استفاده از روش گلوله برفی، با 16 نفر تا رسیدن به اشباع نظری انجام شد. تجزیه‌وتحلیل داده‌های کیفی با استفاده از مدل شش مرحله‌ای تم انجام شد. جهت کدگذاری مصاحبه‌ها از نرمافزار MAXQDA استفاده گردید. پایایی مصاحبه با استفاده از روش بازآزمون(درون موضوعی) انجام شد. برای سنجش روایی از شیوه مقبولیت و قابلیت تأیید بهره گرفته شد. نتایج بخش کیفی شامل هشت تم اصلی، 28 تم فرعی و 62 تم گزینشی بود. بخش کمی پژوهش بر مبنای نتایج بخش کیفی انجام و پرسشنامه‌ای بر اساس 62 تم گزینشی تنظیم گردید و در اختیار 95 نفر از افرادی که به صورت مستقیم و غیر‌مستقیم با کشت محصولات در ارتباط بودند، قرار گرفت. جهت تجزیه‌وتحلیل داده‌های جمعآوری شده از آزمون معادلات ساختاری در نرمافزار smart pls3 بهره گرفته شد. نتایج نشان داد ابعاد سیاست‌گذاری کشاورزی ارگانیک، اقتصادی، سلامت، کیفیت و سطح زندگی، بهنیه‌سازی تولید، دسترسی و محیط زیست، به‌ترتیب بیشترین تأثیر را بر امنیت غذایی دارا بودند.
تازه های تحقیق
در جهان امروز به دلیل کاربرد بی‌رویه و نامناسب نهاده‌های شیمیایی، مسأله امنیت و سلامت غذایی جمعیت، به یک بحران تبدیل شده و مسأله تولید مواد غذایی سالم، کافی و کیفیت مطلوب آن مورد توجه قرار گرفته است. توجه به این امر نیازمند فناوری‌های زیستی و برنامه‌ریزی‌هایی بود که ضمن تولید محصولات سالم و پایدار، کمیت مطلوب را نیز تأمین کند. بر این مبنا، در پژوهش حاضر اقدام به بررسی و شناسایی مهم‌ترین عوامل تأثیرگذار بر امنیت غذایی شهرستان تبریز با تأکید بر کشاورزی ارگانیک گردید. بر اساس نتایج بدست آمده می‌توان اظهار داشت، سیاست‌گذاری از عوامل مهمی محسوب می‌گردد، که در صورت اعمال صحیح سیاست‌های تغذیه‌ای، قیمت‌گذاری، حمایتی و نظارتی، زمینه بروز امنیت غذایی فراهم می‌آورد. با توجه به اهمیت موضوع امنیت غذایی و تأثیر آن بر ثبات اجتماعی، قیمت‌گذاری یکی از موضوعات مهم در نظام سیاست‌گذاری محسوب می‌گردد. بر اساس نظر کارشناسان جهاد کشاورزی شهرستان تبریز، این موضوع منجر به بهینه‌کردن تصمیمات و اصلاح رویکردها و در نهایت پذیرش سازوکارهای معقول در سیاست و مدیریت قیمت محصولات می‌گردد که از موضوعات مهم در تأمین معیشت و اقتصاد محسوب می‌گردد. همانگونه که پیداست در سال‌های اخیر، هزینه تولید و خرید محصولات بخصوص محصولات ارگانیک، متأثر از تحریم‌های اقتصادی به شدت افزایش یافته و این افزایش در کنار کاهش محسوس قدرت خرید مردم، هزینه‌های سنگینی را بر سلامت خانوار و رضایت آن‌ها وارد نموده است. نتایج حاصل از یافته‌های این بخش از پژوهش با یافته‌های شعبان‌زاده و همکاران (1400)، رن و همکاران[1] (2019) و آرندت و همکاران[2](2020) مطابقت دارد. بررسی مطالعات این محققین نشان داد، سیاست‌های حمایتی و تشویقی در قالب بسته‌های جامع، مدون و عملیاتی از سوی نهادهای ذیربط بر طراحی و اجرای درست و کامل این سیاست‌ها کمک می‌کند. همچنین مقایسه نتایج نشان داد، وقوع تحریم‌های اقتصادی، سبب افزایش قیمت نسبی محصولات شده و منجر به افزایش هزینه‌ها گردیده است.
نتایج نشان می‌دهد توسعه کشاورزی سالم و ارگانیک در سطح شهرستان تبریز، زمینه افزایش سود، ارتقای کیفیت غذا، برقراری امنیت غذایی متناسب با افزایش جمعیت، ایجاد اشتغال و افزایش درآمد، افزایش سلامت و بهینه‌سازی روش‌های تولید را به دنبال دارد. بنابراین با در نظر گرفتن اصول و اهداف کشاورزی ارگانیک و همچنین عدم استفاده از مواد شیمیایی، می‌توان زمینهای برای رفع مشکلات تغذیه‌ای جامعه فراهم و امنیت غذایی نسل حاضر و آینده را تأمین نمود. بر این اساس گفته می‌شود کشاورزی ارگانیک، می‌تواند اثرات متعددی را در بحث امنیت غذایی داشته باشد. افزایش میزان غذای تولید شده در زمینهای کشاورزی به شیوه سالم و ارگانیک، منجر به امنیت غذایی خانوار می‌گردد. از سوی دیگر تولید و فروش محصولات در فروشگاه‌های محلی و شهری به این مفهوم است که علاوه بر آنکه کشاورز از درآمد بالاتر سود می‌برد، قدرت خرید آن‌ها نیز افزایش می‌یابد و همچنین دسترسی سایر مردم به محصولات سالم و ارگانیک در سطح وسیعی از جامعه شکل می‌گیرد. این موضوع گروه‌های مختلف و گسترده‌ای را در سطح جامعه از طریق ایجاد شغل‌های جدید و تجارت و بازارهای صادرات، تولید نهاده‌های زیستی، فرآوری و بازاریابی توانمند می‌سازد. این نتایج با یافته‌های پاکروان (1399) و فرزام و همکاران (1402) مطابقت دارد. بررسی و مقایسه نتایج نشان داد، این پژوهشگران، تنوع در تولید، نزدیکی به محل تولید و توزیع محصولات، هزینه حمل و نقل، نگه‌داری و ذخیره‌سازی به شکل قابل توجهی بر میزان خرید تأثیر می‌گذارد. همچنین این موضوع منجر به صرفه‌جویی مابه تفاوت این هزینه‌ها می‌گردد و شهرندان تمایل بیشتری به تهیه مواد غذایی سالم و تازه که ضامن حفظ سلامتی است، دارند.
یکی از چالش‌های کشاورزی ارگانیک در سطح منطقه مورد‌مطالعه براساس نتایج بدست آمده، کمبود اطلاع‌رسانی و آگاهی مردم از مزایای استفاده از محصولات ارگانیک است که منجر به عدم استقبال و یا استقبال کم آن‌ها از این محصولات شده است. به عبارت دیگر بی‌توجهی یا کم‌توجهی مصرف‌کنندگان به اهمیت مصرف این محصولات برای سلامت و کاهش هزینه‌های درمان در بلند مدت ناشی از مصرف محصولات شیمیایی، باعث گردیده تا محصولات ارگانیک و سالم، جایگاه مناسبی در سبد غذایی خانوارها نداشته باشد. لذا راهبرد و سیاست کلی جهاد کشاورزی شهرستان تبریز، با توجه به اهداف سند چشم‌انداز20 ساله، حرکت در جهت تأمین غذای سالم و کاهش آلودگی‌های محیط‌زیست است. نتایج حاصل از یافته‌های این بخش از پژوهش با یافته‌های سوامیناتان و کیساوان[3](2022)، تیچوسکا و همکاران[4](2023) و آوویمی و همکاران[5] (2023)، همخوانی دارد. نتایج پژوهش‌های این محققین بیانگر این است، دسترسی، آموزش، تکنولوژی و ... میزان آگاهی نسبت به امنیت غذایی و استفاده از محصولات غذایی سالم را افزایش می‌دهد. از سوی دیگر این محققان نشان دادند، استراتژی‌های بکار گرفته‌شده در رابطه با نوآوری و بهره‌برداری از محصولات باید به گونه‌ای باشد که حامی محیط زیست و کشاورزی پایدار قلمداد گردد و مبنی بر حداقل استفاده از سموم و کودهای شیمیایی قرار گیرد. این نتایج با یافته‌های پژوهش حاضر، مبنی بر مخاطرات زیست‌محیطی کشاورزی متداول مطابقت دارد. بنا بر نظر کارشناسان جهاد، باید توجه داشت، که مخاطرات زیست‌محیطی کشاورزی متداول، ناشی از استفاده بی‌رویه آفت‌کش‌ها و کودهای شیمیایی است که استفاده بی‌رویه آن‌ها باعث آسیب به محیط می‌گردد. استفاده از این سموم علاوه بر آسیب به محیط، تأثیرات عمده‌ای را در حوزه سلامت مصرف‌کنندگان از جمله شیوع بیماری‌های متعدد مانند سرطان و ... بر جای می‌گذارد.
یکی دیگر از مسائل و مشکلاتی که در عرضه محصولات سالم و ارگانیک وجود دارد، عدم اعتماد به آن است که در نتیجه فقدان برند به وجود می‌آید. محصولات ارگانیک و سالم برای عرضه باید دارای گواهی و نام و نشان تجاری باشند که شرط لازم برای عرضه به بازار است. از سوی دیگر عدم امکان رقابت تولیدکنندگان ارگانیک و سالم با تولیدات معمول، عاملی محسوب می‌گردد که زحمات تولیدکنندگان و سرمایه‌گذاران را هدر می‌دهد. بنابراین اعتمادسازی برای مصرف‌کنندگان، درج نام و لگوی شرکت بازرسی، کد گواهی عاملی به شمار می‌آید، که بر افزایش توان رقابت محصولات سالم و ارگانیک تأثیر می‌گذارد. نتایج بررسی‌ها نشان داد، فقدان نظام قیمت‌گذاری صحیح که نیازمند سیاست‌های ویژه می‌باشد، از عواملی گزارش گردید که بر امنیت غذایی تأثیرگذار است. گرانتر بودن این محصولات باعث می‌گردد، تمام قشرهای جامعه توان تهیه آن را نداشته باشند. لذا اگر حمایت‌های دولتی صورت گیرد، قیمت محصولات نیز کاهش می‌یابد و به دنبال آن، دسترسی گسترده به محصولات فراهم می‌شود. این نتایج با یافته‌های آمولگبه و همکاران[6](2021) مبنی بر قیمت‌گذاری صحیح محصولات غذایی مطابقت دارد. نتایج پژوهش آن‌ها گویای این موضوع است افزایش قیمت محصولات غذایی منجر به افزایش هزینه بیشتری برای تأمین مواد غذایی می‌گردد. بنابراین در صورت ثبات قیمت و کاهش نوسانات قیمت مواد غذایی وارداتی، امنیت غذایی نیز افزایش می‌یابد.
به منظور توسعه تولید و مصرف محصولات ارگانیک، پیشنهاد می‌گردد، با برپایی کارگاه‌های آموزشی، نمایشگاه عرضه محصولات، فرهنگ‌سازی و سازمان‌دهی تشکل‌ها و تعاونی‌ها، انتشارات نشریات و حمایت از بخش خصوصی در تولید و فرآوری نهاده‌های زیستی، امنیت غذایی مورد توجه بیشتری قرار گیرد. همچنین تدوین برنامه راهبردی و نظام قیمت‌گذاری مناسب و سیاست‌های نظارتی، در دستور کار سازمان جهاد کشاورزی استان ومدیریت شهرستان قرار گیرد. از سوی دیگر دولت می‌تواند با بهره‌گیری از رسانه‌های جمعی و ترویجی برای توسعه فرهنگ مصرف محصولات ارگانیک اقدام لازم را فراهم نماید. با توجه به آنچه ذکر گردید، برای دستیابی به سلامت و امنیت غذایی در سطح شهرستان، باید ضمن توجه به توسع کشاورزی ارگانیک، رویکردهای مدیریتی جدید تعریف گردد. لذا همراهی فعالان بخش کشاورزی و جلب اعتماد آن‌ها به‌عنوان مجری این امر، گامی مهم در این مسیر است. با توجه به اینکه در سطح شهرستان، شرایط محیطی مطلوب و نیروی کار متخصص به میزان کافی وجود دارد، تولید و افزایش محصولات مقرون به صرفه‌تر از وارد کردن آن است. بنابراین با اصلاح نظام بازار و متناسب ساختن آن در داخل، تقویت زیرساخت‌ها و حمایت نهادهای متولی اعم از خصوصی و دولتی می‌توان از توسعه کشاورزی ارگانیک و به دنبال آن ایجاد امنیت و سلامت غذایی حمایت نمود.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
Analysis of Influencing Factors on the Food Security of Tabriz County based on Organic Farming with a Mixed Approach
نویسندگان [English]
- Mohsen Aghayari Hir 1
- Hossein Asgharpur 2
- soheyla bakhtar 3
1 Assistant Professor of Geography and Rural Planning, University of Tabriz
2 Department of Economic Science, Faculty of economics and management, university of Tabriz, Tabriz, Iran.
3 Department of Geography & Rural Planning, Faculty of Planning and Environmental Science, University of Tabriz, Tabriz, Iran.
چکیده [English]
Food safety and health have become a crisis due to the inappropriate and indiscriminate use of Chemical inputs. Considering the importance of the subject, the present research was conducted with the aim of analyzing and identifying the most important factors affecting food security, with an emphasis on organic agriculture in Tabriz County. This research is based on a mixed approach and on practical purposes. The statistical population of this research is the expert agricultural jihad of Tabriz County. In terms of collecting information, it was done in two forms: library and field, using semi-structured interviews. The statistical sample was initially conducted using targeted sampling and then using the snowball method with 16 people until theoretical saturation was reached. Qualitative data analysis was done using the six-step theme model. MAXQDA software was used to code the interviews. The reliability of the interview was checked using the retest method (within the subject). Acceptability and verifiability methods were used to measure validity. The results of the qualitative section included eight main themes, 28 sub-themes, and 62 optional themes. Acceptability and verifiability methods were used to measure validity. The results of the qualitative section included eight main themes, 28 sub-themes, and 62 optional themes. The quantitative part of the research was conducted based on the results of the qualitative part, and a questionnaire was prepared based on 62 selective themes. And in the form of a census, it was provided to 95 people who were directly and indirectly related to the cultivation of crops. To analyze the data from the questionnaire, Structural Equation Modeling with Smart PLS3 software were used. The results showed that the policy dimensions of organic agriculture, economics, health, quality, and standard of living, optimization of production, access, and environment had the greatest impact on food security, respectively.
کلیدواژه‌ها [English]
- food security
- mixed approach
- organic agriculture
- Tabriz County
- Theme Analysis
امنیت و سلامت غذایی، به دلیل کاربرد نامناسب و بی‌رویه نهادهای شیمیایی به یک بحران تبدیل شده است. بر این اساس توجه به کشاورزی ارگانیک و تولید مواد غذایی باکیفیت جهت دستیابی به امنیت غذایی مورد توجه قرار گرفت. با توجه به اهمیت موضوع، پژوهش حاضر با هدف تحلیل و شناسایی مهم‌ترین عوامل تأثیرگذار بر امنیت غذایی با تأکید بر کشاورزی ارگانیک در شهرستان تبریز انجام گردید. این پژوهش بر اساس رویکرد آمیخته و بر اساس هدف کاربردی محسوب می‌گردد. جامعه آماری این پژوهش کارشناسان جهاد کشاورزی شهرستان تبریز است. از حیث گردآوری اطلاعات به دو شکل کتابخانه‌ای و میدانی با استفاده از مصاحبه نیمه ساختاریافته انجام شد. نمونه آماری در ابتدا با استفاده از نمونه‌گیری هدفمند و سپس با استفاده از روش گلوله برفی، با 16 نفر تا رسیدن به اشباع نظری انجام شد. تجزیه‌وتحلیل داده‌های کیفی با استفاده از مدل شش مرحله‌ای تم انجام شد. جهت کدگذاری مصاحبه‌ها از نرمافزار MAXQDA استفاده گردید. پایایی مصاحبه با استفاده از روش بازآزمون(درون موضوعی) انجام شد. برای سنجش روایی از شیوه مقبولیت و قابلیت تأیید بهره گرفته شد. نتایج بخش کیفی شامل هشت تم اصلی، 28 تم فرعی و 62 تم گزینشی بود. بخش کمی پژوهش بر مبنای نتایج بخش کیفی انجام و پرسشنامه‌ای بر اساس 62 تم گزینشی تنظیم گردید و در اختیار 95 نفر از افرادی که به صورت مستقیم و غیر‌مستقیم با کشت محصولات در ارتباط بودند، قرار گرفت. جهت تجزیه‌وتحلیل داده‌های جمعآوری شده از آزمون معادلات ساختاری در نرمافزار smart pls3 بهره گرفته شد. نتایج نشان داد ابعاد سیاست‌گذاری کشاورزی ارگانیک، اقتصادی، سلامت، کیفیت و سطح زندگی، بهنیه‌سازی تولید، دسترسی و محیط زیست، به‌ترتیب بیشترین تأثیر را بر امنیت غذایی دارا بودند.
- اسلامی، علیرضا. (1399). اثرات تغییر اقلیم بر تولیدات بخش کشاورزی و امنیت غذایی، آب و توسعه پایدار، سال هفتم، شماره چهارم، صص 87-83.
- آرایش، محمدباقر؛ فتح الهی، زهرا. (1399). طراحی الگوی امنیت غذایی خانوارهای روستایی شهرستان ایلام، کاربرد نظریه زمینهای، روستا و توسعه، سال 23، شماره 92، صص 87-61.
- پاکروان، محمدرضا؛ حسینی، سید صفدر؛ سلامی، حبیب اله، یزدانی، سعید. (1394). شناسایی عوامل مؤثر بر امنیت غذایی خانوارهای شهری و روستایی ایران، تحقیقات اقتصاد و توسعه کشاورزی ایران، دوره 46، شماره سوم، صص 408-395.
- پاکروان، محمدرضا؛ حسینی، سید صفدر؛ نوری نائینی، سید سعید. (1399). شناسایی عوامل اقتصادی- اجتماعی مرتبط با امنیت غذایی خانوارهای مناطق شهری و روستایی استان خوزستان، پژوهش‌های اقتصادی ایران، سال 25، شماره 83، صص 136-113.
- تنهایی، مریم؛ زارع، ابراهیم؛ شیرانی، فرهاد؛ جولایی، رامتین. (1394). بررسی وضعیت امنیت غذایی با استفاده از شاخص تنوع غذایی، مطالعه موردی: مناطق روستایی شهرستان مرودشت، روستا و توسعه، دوره 18، شماره چهارم، صص 35-17.
- جمینی، داود؛ امینی، عباس؛ قادرمرزی، حامد؛ توکلی، جعفر. (1396). امنیت غذایی و پیامدهای آن در مناطق روستایی، مطالعه موردی: شهرستان روانسر، آمایش جغرافیایی فضا، سال هفتم، شماره 24، صص 130-113.
- جهاد کشاورزی شهرستان تبریز. (1401). آمار تولید کنندگان محصولات سالم و ارگانیک (آرشیو اداره در تابستان 1401)، منتشر نشده.
- خسروی پور، بهمن؛ انشایی نژاد، آمنه. (1399). تنوع زیستی رویکردی مناسب جهت امنیت و سلامت غذایی، جغرافیا و روابط انسانی، دوره دوم، شماره چهارم، صص 295-285.
- رضوانی، محمدرضا؛ سنایی مقدم، سروش .(1398). نقش پیوندهای روستایی-شهری در امنیت غذایی خانوارهای روستایی، مورد‌مطالعه: دهستان دهدشت شرقی، شهرستان دهدشت، اقتصاد فضا و توسعه روستایی، سال هشتم، شماره اول، صص 64-39.
- رفعتی، محسن؛ شعبان زاده، مهدی؛ جاودان، ابراهیم. (1400). مصرف مواد مغذی، تنوع و امنیت غذایی در دهک‌های درآمدی استان تهران، اقتصاد و توسعه کشاورزی، دوره 35، شماره دوم، صص 160-147.
- سواری، مسلم؛ شوکت آمقانی، محمد. (1401). اثرات رفتارهای سازگاری کشاورزان کوچک مقیاس در شرایط خشک‌سالی بر سطح امنیت غذایی خانوار در استان آذربایجان غربی، نشریه جغرافیا و برنامه‌ریزی، پذیرفته شده آنلاین، از تاریخ 29 تیر 1401، http://dx.doi.org/10.22034/gp.2022.49874.2958.
- شعبان‌زاده، مهدی؛ حسینی، سید صفدر. (1400). بررسی عوامل مؤثر بر امنیت غذایی خانوارها در استان تهران، اقتصاد کشاورزی و توسعه، سال 29، شماره 115، صص 237-209.
- شکری، نعیم؛ عصاری آرانی، عباس. (1399). ارزیابی عوامل مؤثر بر امنیت غذایی در استان کرمانشاه، کاربرد روش رگرسیون چندک، تحقیقات اقتصاد کشاورزی، دوره 12، شماره اول، صص 202-181.
- ضیایی، محدثه؛ شیرانی بیدآبادی، فرهاد؛ اشراقی، فرشید؛ کرامت‌زاده، علی. (1397). شناسایی راهکارهای مقابله با عدم امنیت غذایی و عوامل مؤثر بر آن در مناطق روستایی گرگان، اقتصاد کشاورزی و توسعه، سال 26، شماره 104، صص 69-47.
- طالشی، مصطفی؛ خدپناه، کیومرث؛ آقایاری هیر، محسن. (1397). ارزیابی و تحلیل توسعه پایدار روستاهای پیرامونی کانون‌های گردشگری در ناحیه اردبیل، نشریه جغرافیا و برنامه‌ریزی، سال 22، شماره 64، صص 188-169.
- طهوری، محمدرضا؛ محمدزاده، ناهید. (1401). تحلیل موانع و راهکارهای امنیت غذایی کشور، بهبود مدیریت، دوره 16، شماره اول، صص183-157.
- فاطمی، مهسا؛ منفرد، نوذر؛ رضایی مقدم، کوروش؛ بادرزبان، فاطمه. (1400). عوامل مؤثر بر ترویج و توسعه فعالیت‌های کشاورزی ارگانیک، فصلنامه کارافن، دوره 18، شماره چهارم، صص 32-13.
- فرزام، مهروز؛ امیدی نجف‌آبادی، مریم؛ لشکرآرا، فرهاد؛ فرج‌اله حسینی، سیدجمال. (1402). طراحی الگوی تأثیر کشاورزی شهری بر امنیت غذایی، مورد مطالعه: مناطق 22گانه کلان‌شهر تهران، تحقیقات اقتصاد و توسعه کشاورزی ایران، دوره2-54، شماره اول، صص 183-165.
- قهرمان‌زاده، محمد؛ جعفرزاده، فرناز؛ فتحی، رقیه. (1401). تحلیل ناامنی غذایی و ارزش اقتصادی غذا در ایران، اقتصاد و توسعه کشاورزی، دوره 36، شماره سوم، صص 225-207.
- کریم‌زاده، حسین؛ آقایاری هیر، محسن؛ محسن‌زاده، محمد. (1401). بررسی و تحلیل عوامل جغرافیایی مؤثر بر امنیت غذایی مناطق روستایی شهرستان‌های هریس و بستان‌آباد، نشریه جغرفیا و برنامه‌ریزی، انتشار آنلاین از تاریخ هفت شهریور، https://geoplanning.tabrizu.ac.ir/article_15139.html.
- کشاورز، مرضیه. (1399). تحلیل وضعیت امنیت غذایی و ضایعات مواد غذایی در خانوارهای روستایی در شرایط خشک‌سالی، مورد‌مطالعه: شهرستان خرامه، اقتصاد فضا و توسعه روستایی، سال نهم، شماره چهارم، صص 106-83.
- محسن‌زاده، محمد؛ کریم‌زاده، حسین؛ آقایاری هیر، محسن. (1401). مقایسه وضعیت امنیت غذایی خانوارهای روستایی شهرستان‌های هریس و بستان‌آباد با استفاده از روش FGIS، جغرافیا و برنامه‌ریزی محیطی، دوره 88، شماره چهارم، صص 26-1.
- مرشدی، لاله؛ لشگرآرا، فرهاد؛ فرج اله حسینی، سید جمال؛ امیدی نجف آبادی، مریم. (1395). طراحی الگوی بکارگیری کشاورزی ارگانیک در بهبود امنیت غذایی از دیدگاه کارشناسان استان فارس، پژوهش‌های ترویج و آموزش کشاورزی، سال نهم، شماره اول، صص 16-1.
- مکی‌آبادی، فاطمه؛ لشکرآرا، فرهاد؛ میردامادی، سید مهدی. (1395). نقش کشاورزی ارگانیک در امنیت غذایی از دیدگاه کارشناسان سازمان جهاد کشاورزی استان تهران، پژوهش‌های ترویج و آموزش کشاورزی، سال نهم، شماره دوم، صص 12-1.
- میرزاشاهی، کامران؛ غفاری نژاد، سیدعلی. (1399). امنیت غذایی با مدیریت پایدار اراضی، مدیریت اراضی، دوره هشتم، شماره دوم، صص 155-141.
- میرلو، سهراب؛ راحلی، حسین؛ کاظمیه، فاطمه. (1400). تحلیل مشکلات کشاورزی ارگانیک از دیدگاه کارشناسان سازمان جهاد کشاورزی استان آذربایجان شرقی، دانش کشاورزی و تولید پایدار، جلد 31، شماره سوم، 327-313.
)