نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 گروه جغرافیای طبیعی دانشگاه تبریز

2 جغرافیای طبیعی (ژئومورفولوژی)

چکیده

اکثر سازه­های آبی و کاربری­های که بر روی رودخا­نه­ها و یا در حاشیه آن­ها قراردارند، به نوعی متأثر از تغییرات مورفولوژیکی رودخانه­ها می­باشند. از این رو بررسی این پدیده از مهم­ترین بخش مطالعات طرح­ها و کاربری­های فوق محسوب مـی­شود. در این پـژوهش نیز بخشی از رودخانه آجی­چای در شمال شرق تبریز به طول حدودا 22 کیلومتر مورد بررسی قرار گرفته است. هدف اصلی این تحقیق بررسی روند تغییرات مورفولوژیکی رودخانه در مقطع زمانی 52 ساله با استفاده از پارامترهای هندسی کانال از قبیل طول قوس، طول دره و شعاع دایره­های مماس بر قوس­های رودخانه در قالب مدل­های ضریب خمیدگی و زاویه مرکزی می­باشد. بدین منظور مسیر رودخانه از روی عکس­های هوایی و تصویر ماهواره IRS سنجنده pan در محیط GIS Arc در دو بازه و دو دوره (1335-1374 و 1374-1387) رقومی و محاسبه شد و سپس علل تغییرات با استفاده از نقشه­های توپوگرافی 1:50000 و زمین شناسی 1:100000، داده­های هیدرولوژیکی و روش میدانی مورد بررسی قرار گرفت. نتایج نشان می­دهد که 1) رودخانه به­طور میانگین در هر دو بازه و در هر دو دوره از انحنای قوس­های خود کاسته است. به­طوری که زاویه مرکزی در بازه اول از 137 به 100 درجه و در بازه دوم از 160 به 148 درجه و ضریب خمیدگی در بازه اول از 33/1 به 15/1 و در بازه دوم از 48/1 بـه 27/1 رسیده است. همچنین تعداد قـوس­ها در سال 1387 نسبت به سال 1335 افـزایش چشم­گیری داشته است به­طوری که در سال 1387 در بازه اول تعداد آن­ها از 11 به 51 و در بازه دوم از 19 به 86 مورد رسیده است. 2) هیچ الگوی شبه پیچان­رودی یا نعل­اسبی درآن دیده نمی­شود. 3) تغییرات مورفولوژیکی رودخانه آجی­چای در بازه زمانی و مکانی مورد مطالعه بیشتر متأثر ازعوامل طبیعی از قبیل کاهش قدرت جریان به علت کاهش میانگین سالانه دبی آب و رسوب، انباشت رسوب و لیتولوژی سست می­باشد.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Quantitative Research on Meanders of AjiChay River between Khaje and Vanyar

نویسندگان [English]

  • Mohammadhosein Razaeemoghadam 1
  • Adel Mohammadifar 2
  • Khalil Valizadeh 1

1 Department of Geography, University of Tabriz

2 Geography (Geomorphology)

چکیده [English]

Most of water structures and land uses being rivers or in rivers banks are somehow influencing morphological changes in rivers. Therefore survey of this phenomenon is considered as the most important part of studies projects and land uses. In this study part of the AjiChayRiver has been studied between Khaje and Vanier with about 22 km length. The main aim of this study is indicating trend of morphological changes in the river, in 52-years period using the geometric parameters of the channel such as arc length, along the river valley and radius of the river circle tangent arc in the form of models the curvature coefficient and the central angle. For this purpose river path from satellite image IRS sensor Pan and aerial photos for years 1956-1995 and 1995-2008 in the ArcGIS environment in two intervals and two periods were digitized and calculated. Causes of changes using the topographic maps 1:50000 and geological 1:100000, hydrological data and field methods were investigated. Results show that 1) river on average in both periods and in both interval of their arch curvature is reduced. So that the central angle in the first interval of 137 to 100 degrees and the second interval of 160 to 148 degrees and curvature coefficient in the first range of 1/133 to 1/15 and the second period from 1/48 to 1/27 is reached. Also numbers of arcs in the years 2008 to year 1956 have increased making the year 2008 the first range number of arcs of 11 to 51 and the second interval of 19 to 86. No observed meander-like and horseshoe (oxbow) pattern on the river exists. Morphological changes of AjiChayRiver in the timeframe and location studied have been affected by natural factors such as loss of power of flow due to reduction of annual average water discharge and sediment, accumulation of sediment and erosion.   

کلیدواژه‌ها [English]

  • river morphology
  • Meander
  • Curvature coefficient
  • central angel
  • AjiChay
1ـ افضلی­مهر، حسین؛ حیدر­پور، منوچهر (1382)، پیش­بینی درجه سینوسی بودن رودخانه­های مارپیچی با بافت درشت­دانه، چهارمین کنفرانس هیدرولیک ایران، دانشگاه شیراز.
2ـ بهرامی، صاحب (1387)، «بررسی تغییرات مسیر رودخانه کارون با استفاده از تصاویر ماهواره­ای Landsat 1974Landsat ,1991 و IRS 2006 (مطالعه موردی: شوشتر- اهواز)»، پایان­نامه کارشناسی ارشد، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه اصفهان.
3ـ رضایی­مقدم، محمد­حسین؛ خوشدل، کاظم (1388)، «بررسی پیچ و­خم­های مئاندر­های اهرچای در محدوده دشت ازومدل ورزقان»، جغرافیا و برنامه­ریزی­محیطی، شماره 1، پیاپی33، سال بیستم، صص 101-112.
4ـ دلال­اوغلی، علی (1371)، «ژئومورفولوژی چاله اهر»، پایان­نامه کارشناسی­ارشد، دانشکده علوم انسانی و اجتماعی، دانشگاه تبریز.
5ـ سازمان آب منطقه­ای آذربایجان­شرقی و اردبیل، عکس­های هوایی با مقیاس 1:10000 محدوده سد ونیار، (1374).
6ـ سازمان جغرافیای نیروهای­مسلح، تصویر سنجنده Pan  ماهواره IRS، (2008).
7ـ سازمان جغرافیای نیروهای مسلح، عکس­های هوایی با مقیاس 1:55000، (1335).
8ـ سازمان جغرافیایی نیروی­های مسلح، نقشه­های توپوگرافی 1:50000 تبریز و خواجه، (1377 و 1375).
9ـ شفیعی­مهر، مجید (1384)، «بررسی وپهنه­بندی ناپایداری­های دامنه­ای و برآورد مقادیر فرسایش در محدوده دریاچه سد شهید­مدنی (ونیار)»، پایان­نامه کارشناسی­ارشد، دانشکده علوم انسانی و اجتماعی، دانشگاه تبریز.
10ـ مهندسان مشاورآشناب ا.سی.ای. (1374)، «هواشناسی و هیدرولوژی، مطالعات مرحله اول: شناخت حوضه آبریز آجی­چای، جلد اول»، سازمان آب منطقه­ای آذربایجان­شرقی و اردبیل.
11ـ نوحه­گر، احمد؛ یمانی، مجتبی (1382)، «بررسی وضعییت ژئومورفولوژیکی پیچان­رود و نقش آن در فرسایش بستر و کناره­های روخانه میناب (پایین­دست میناب)»، پژوهش­های جغرافیایی، شماره 51 ، صص 65-85.
12ـ یمانی، مجتبی؛ حسین­زاده، محمدمهدی (1381)، بررسی تغییرات الگوی رودخانه تالار در جلگه ساحلی دریای مازندران، پژوهش­های جغرافیایی، شماره 43، صص 109-122.
13ـ یمانی، مجتبی؛ حسین­زاده، محمدمهدی (1383)، «بررسی الگوی پیچان­رودی رودخانه تالار با استفاده از شاخص­های ضریب خمیدگی و زاویه مرکزی»، تحقیقات جغرافیایی، سال نوزدهم، شماره 2 (پیاپی 73). صص 144-154.
14- Biedenharn, D.S., Elliot, C.M., and Waston, C.C., (1997), “The West Stream Investigation and Stream Bank Stabilization” Hand Book, U.S Army Engineering, p 286.
15- Bledsoe, B.P., Waston, C.C. )2001(, “Logistic Analysis of Channel Pattern Thresholds: Meandering, Braiding and Incising”, Geomorphology, 38, Pp 281-300.
16- Ebisemiju, F.F, (1994), “The Sinuosity of Alluvial River Channels in the Seasonally Wet Tropical Environment: Case Study of River Elmi”, South Western Nigeria, Catena, 24, Pp 13- 25.
17- Jin, D., Schumm, S.A., (1986), “A New Technique for Modelling River Morphlogy, In :Richards, K.S.(Ed), Proc. First Internat”, Geomorpholoy Conf,Wiley, Chichester, Pp 680-691.
18- Leopold, L.B., and Wolman, M.G., (1957), “River Channal Pattern: Braieded, Meandering and Straight”, US. Geo Survey, No 1, p 85-c.
19- Panda, P.C., & Bora, H.N. (1992), “A Study of Sinuosity Index of SiangRiver and its Major Tributaries: Arunachal Pradesh”, Environmental Management, Vol 1, Pp 97-101.
 20- Reddy, G.P.O., Maji, A.K., & Gajbhiye, K.S. (2002), “GIS for Morphometric Analysis of River Basins”, GIS India, Pp 9-14.
21- Timar, G. (2003), “Controls on Cannel Sinuosity Changes: A Case Study of the TiszaRiver, the Great Hungarian Plain”, Quaternary Science Riviews, 22, Pp 2199-2207.
22- Winterbottom, S.J. (2000), “Medium and Short Term Cannel Planform Changes on the River Tay and Tummel, Scotland”, Geomorphology, 34, Pp 195-208.
23- Yu, F., Price, K.P., Ellis, J., and D. Kastens (2004), “Satellite Oservations of Seasonal Vegatation Growth in Central Asia: 1982-1990”, Photogrammetric Engineering and Remot Sensing, Vol. 70(4): 461-469.